Türk-Moğol Tarihindeki Vezirlik Kurumunun İlhanlı Hanedanlığındaki Uygulamaları Çerçevesinde Yeniden Düşünmek

Türk-Moğol tarihinde hanlar ve beyler hep mücadele içinde olmuşlar ve hanlar beylere karşı otoritelerini korumaya çalışmışlardır. Türk-Moğol devlet adamları İslam medeniyet dairesi içine girdikten sonra, bu medeniyetin sunduğu merkezi bürokratik siyasi anlayışını, ülkelerini daha iyi yönetebilmek ve hükümdarın güç ve otoritesini arttırmak için büyük bir hevesle kabul etmişlerdir. Nizâmü’l-Mülk’ün Siyasetnâme adlı eserinde en sistematik bir şekilde vücut bulan bu yeni siyasi anlayışa göre hükümdar, başında vezirin bulunduğu bürokratlarla birlikte onların engin devlet yönetme bilgi ve tecrübelerinden yararlanarak ülkelerinin mutlak hâkimi olacaktı. Ancak vezirler, hükümdarlar onlara sözünü geçirebilecek kadar güçlü olduklarında, onların yanında hanedanlığın ve ülkenin çıkarları için çalıştılar. Merkezi otorite zayıfladığında ise kendi şahsi çıkarlarına göre hareket etmişlerdir. Dolayısı ile siyasi ve ekonomik sorunların oluşmasında ve büyümesinde çok etkili olmuşlardır. Buna rağmen tarihsel kaynaklarda ve tarih yazımında genel olarak Türk-Moğol kabileleri ve onların liderleri olan emirler siyasi ve ekonomik çıkar peşinden koştukları için görev ve yetkilerini kötüye kullanan, her fırsatta hükümdara muhalif olan kişiler olarak tasvir edilmişlerdir. Bu çalışmada “Tarihte ehl-i kalem ve ehl-i kılıç zümreleri neden iki zıt kutup gibi gösterilmişlerdir? Bunun sebepleri nelerdir? sorularına İlhanlı İmparatorluğu’nda vezir ve bürokratların İran ve Anadolu’da yapmış oldukları siyasi ve ekonomik faaliyetler çerçevesinde cevap aranmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Vezirlik, İlhanlı, Türk ve Moğol Devletlerinde Bürokrasi, Ehl-i Kalem, Ehl-i Seyf

Reappraisal the Viziership Institution in the Turkish-Mongolian History Within the framework ofthe Applications of Ilkhanid Dynasty

Through Turco-Mongol history, rulers and tribal leaders (amirs) were always in a power struggle and these leaders tried to keep their authority against them. Therefore, they eagerly accepted centralized bureaucratic political system in order to rule their country better and empower the ruler’s authority. According to this political system which was formulated in Nizâm al-Mûlk’s book Siyâsatnâmeh rulers would rule with a team of bureaucrats headed by a vizier and benefited from their experience and became the absolute leader of their country. In reality, the viziers served the benefits and well-being of the country if the ruler was powerful enough to exercise his authority. When the central authority was weak they acted according their personal interests. Hence they became effective in the formation of social, political and economic problems. On the other hand, in the historical sources and historiography Turco-Mongol tribes and their leaders were generally portrayed as being in pursuit of political and economic advantages therefore they were corrupt and they dissented the ruler. Why did the men of pen (ehl-i kalem) and the men of sword (ehl-i Kiliç) were presented as two opposite poles? This study is an attempt to find an answer this question in the framework of the political and economic activities of the Ilkhan’s men of pen in Iran and in Anatolia.

Keywords:

Viziership, Ilkhans, Bureaucracy in the Turco-Mongol States, Men of Pen (Ehl-i Kalem), Men of sword (Ehl-i Seyf),

PDF

___

Aigle, Denis, “Iran under the Mongol Domination: The Effectiveness and failings of a Dual Administrative System”, Le Pouvoir À lâge Dessultanats Dans Le “Bilād al-Shām/Power in the Age of Sultanates in the “Bilād al-Shām” Institut Francais du Proche-Orient 2006-2007, s. 65-78. Aksaraylı Mehmed Oğlu Kerȋüddin Mahmud, Müsâmeret ül-Ahbâr; Moğollar Zamanında Türkiye Selçukluları Tarihi, Mukaddime ve Haşiyelerle Tashih ve Neşreden Osman Turan, Ankara 1944. Mahmûd bin Muhammed Aksarayî, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l Ahyâr, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2000. Anonim, Tarîh-i Âl-i Selçuk; Anonim Selçuknâme, Tercüme ve Notlar, Halil İbrahim Gök, Fahreddin Coşguner, Ankara 2014. Barfield, Thomas J., “Tribe and State Relations: Inner Asian perspective,” Tribes and State Formation in the Middle East Ed. Philip S. Khoury and Joseph Kostiner, Univ. of California Press, 1990, s.153-182. Beckwith, Christopher, İpek Yolu İmparatorlukları;Bronz Çağı’ndan Günümüze Orta Asya Tarihi, Ankara 2011. Dalkesen, Nilgün, “İlhanlı Valisi Emir Timurtaş’ın isyanı,” Kebikeç,.43 ( 2017), s.301-324. Danuu, Ankhbayar, İlhanlı Devleti’nde Vezaret, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2016. Erdem, İlhan, “Olcaytu Han’ın Ölümüne kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kültürel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, (ayrı basım), AÜDTCFTAD, 31 (2000), s.1-35. Hunkan, Ömer Soner, Türk hakanlığı (Karahanlılar) (3. Baskı), İstanbul 2011. Levi, Scott C. & Sela, Ron (ed.), Islamic Central Asia: An Anthology of Historical Sources, Bloomington, 2010. el-Kâşânî, Âbû’l-Kâsim Abdullah bin Muhammed el-Kâşânî, Târîh-i Olcâytû, Tahran 1348. Koca, Salim, “Sultan Alâeddîn Keykubâd’dan Sonra Türkiye Selçuklu Devleti İdaresinde Ortaya Çıkan Otorite Z fiyeti ve Emîr Sadeddîn Köpek’in Selçuklu Saltanatını Ele Geçirme Teşebbüsü,” Gazi Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 7 (Güz 2010), s.65-97. Manz, Beatrice Forbes “ Reflections on Nomads, Agriculture and Urban Life”, Horizons of the World: Festschrift for İsenbike Togan (Hudûdü’l-Âlem: İsenbike Togan’a Armağan), ed. İlker Evrim Binbaş&Nurten Kılıç-Schubel, İstanbul 2011, s. 325-357. Melville, Charles, “Abû Saȋ’d and the Revolt of the Amirs in 1319”, L’Iran Face Ȧ La Domination Mongole, Ed. By Melville, Charles, “ Anatolia under the Mongols”, The Cambridge History of Turkey, Vol I, Byzantium to Turkey 1071-1453, Yay. Kate Fleet, Cambridge University Press 2009, s. 51-101. Petrushevsky I. P., “Rashīd al-Dīn’s Conception of State”, Central Asiatic Journal, 14 ,1/3 (1970), s. 148-162. El-Ömeri, Türkler hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım (Mesâlikü’l-Ebsâr), Çeviri ve Notlar: D. Ahsen Batur, İstanbul 2014. Özgüdenli, Osman Gazi, Gâzân Han ve Reformları, İstanbul 2009. Rashîd el-Dîn Fazlullâh, Câmi’el-Tevârîh, ed. Behmen Kerîmî, Tahran 1387, Spuler, Bertold, İran Moğolları; Siyaset, İdare ve Kültür, İhanlılar Devri, 1220-1350, Çev. Cemal Kprülü, Ankara Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğollar”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi I, 1969, Ankara 1970, s.1-145. Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970. Togan, İsenbike, “variation in the Perception of Jasagh”, History of Central Asia in Modern Medieval Studies (In Memoriam of Professor Roziya Mukminova), Taşkent 2013, s. 67-100. Turan Refik, Türkiye Selçuklularında Hükümet Mekanizması (Vezîr ve Divân), İstanbul 1995. Yinanç, Mükremin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Devri, II. Cilt, Yayına Hazırlayan Refet Yinanç, Ankara 2014. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, Haz. Yaşar Çağbayır, (8. Baskı), Ankara 2011.