Moğol İşgali Sırasında Van Gölü Havzası’na Gelen Türk-Moğol Boyları

XIII. yüzyılın ikinci yarısında meydana gelen Moğol istilası Anadolu’ya çok sayıda Türk ve Moğol kabilesinin gelmesine sebep olmuştur. Moğollar, askeri birliklerini teşkil eden Moğol ve Türk aşiretlerini Anadolu’nun doğu bölgelerine yerleştirdiler. Zira Doğu Anadolu yaylak-kışlak hayat tarzını sürdüren bu aşiretler için uygun özellikleri barındırmaktaydı. İlk kez Celaleddin Harezmşah’ı takip eden Çurmağun Noyan’la birlikte gelen bu topluluklar arasında Uygur, Karluk ve çok sayıda Türkmen topluluğu da vardı. Bu bağlamda Yassıçemen yenilgisinden sonra, çoğunluğu Kanglı ve Kıpçak Türklerinden müteşekkil Harezmli ordusu başıboş bir vaziyette Anadolu’ya dağılmıştı. Selçuklu ve Eyyubi hizmetine alınan bir grup Harezmlilerin Van ve çevresine iskân edildikleri yer adlarından anlaşılmaktadır. Ayrıca Selçuklu fütühatıyla Azerbaycan’a gelen çok sayıda Oğuz boyunun Moğol istilasıyla birlikte Doğu Anadolu’ya ve bilhassa Van Gölü Havzası’na akın ettiği kaynaklarda anlatılmaktadır. Bölgeye esas büyük nüfusun gelişi Hülegü’nün Batı seferi sonucunda olmuştur. Hülegü’nün ordusunda başta Uyrat, Sulduz, Celayir, Tatar, Sünit olmak üzere çok sayıda Moğol boyu vardı. Bu Moğol kabileleri Van Gölü’nün kuzeyindeki Aladağları yaylak olarak kullanıyorlardı. İlhanlı devletinin yıkılışından sonra da bölgede varlıklarını devam ettireceklerdir. Hülegü yöreyi stratejik öneminden dolayı Ahlat merkezli bir eyalet içerisine aldığı gibi bölgeye Türk ve Moğol boylarını da iskan etmiştir. Akkoyunlu ve Kara Koyunlu Türkmenlerinin de Moğol istilasıyla geldikleri düşünülürse Van Gölü Havzası’nın demografik yapısının nasıl teşekkül ettiği daha iyi anlaşılmaktadır. Yukarıda bahsi geçen Türk-Moğol boyları, önce İlhanlı devleti içerisindeki taht mücadeleleri, ardından devletin yıkılmasıyla başlayan hâkimiyet mücadeleleri ve nihayet Kara Koyunlu ve Akkoyunlu mücadeleleri sonucunda başta İran ve Orta Anadolu olmak üzere çevreye göç edeceklerdir.

Anahtar Kelimeler:

Moğol, Türkmen, Kıpçak, Tatar, Uyrat, Van Gölü Havzası, Kabile

Turk –Mongol Clans That Came to the Van Lake Basin During the Mongol Occupation

The Mongol invasion, which happened in the second half of 13th century, caused that a lot of Turk-Mongol clans came to the Anatolian. The Mongol put into Mongol and Turk tribes that constituted in their military, to their east area of Anatolian. Because the East Anatolian had appropriate futures for those tribes who had summer posture ana winter quarters way of life. There was much community of Uigur and Karluk and Turcoman among these clans which came with Curmagun Noyan who firstly followed Djelal Ed-Din Khwarazmshah. So, Khwarazm military majority of which composed of Kangly and Qıpcaq Turks had independently spread to the Anatolian after Yassıçemen defeat. It has been understood that some of the Khwarazms who were taken to service of Seljukid and Eyyubi were settled to Van and Its near, from the names of place. In addition, it’s told that plenty of Oghuz tribes who came to Azerbaijan with victories of Seljukid surged into the East of Anatolian and especially the Van Lake Basin. The basic arrival of majority of the population to the area, happened in the result of hülegü’s West voyage. There were a lot of Mongol tribes particularly Avirata, Sulduz, Djalair, Tatar and Sunıt. These Mongol clans used the Alatagh in the north of Van lake as summer pasture. They would maintain their existence in the area after The Ilkhanid state was demolished. Because of its strategical importance, at the moment Hülegü took the area in province centered with Khlat settled Turk and Mongol clans to the area, too. If it is considered that, Aq Qoyunlu and Qara Qoyunlu Turkomans came with the Mongol occupation, too, it’s comprehended well how demographic structure of the Van Lake Basin was formed. The Turk and Mongol clans mentioned at above would migrate to environs especially Persia and middle of the Anatolian at the result of firstly struggle, of throne in Persia, then struggle of sovereignty which started with the state’s demolishing and finally Qara Qoyunlu and Aq Qoyunlu’s struggle.

Keywords:

Mongol, Turcoman, Qıpcaq, Tatar, Avirata, Van Lake Basin, Tribe,

PDF

___

Aka, İsmail, “Anadolu’dan İran’a Göçler”, Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu (16-17 Aralık 2002 Konya), Ankara 2003. Alasania, Guili, “Gürcistan Kıpçakları”, Türkler II, Ankara 2002. Aziz b. Esterabadi, Bezm ü Rezm, (nşr., Mürsel Öztürk), Ankara 2014. Barbaro, Josaphat, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat, (nşr. Tufan Gündüz), İstanbul 2005. Barthold, V. V., İslam Medeniyeti Tarihi, (nşr. M. F. Köprülü), Ankara 1973. Baykara, Tuncer, “Doğu Anadolu= Türkmenia” (Türkmen Ülkesi)”, Atsız Armağanı, İstanbul 1976. Baykara, Tuncer, Hınıs ve Malazgirt Sancakları Yer Adları (XVI. yy), Ankara 1991. Beygu, A.Şerif, Ahlat Kitabeleri, İstanbul 1932. Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbekir Tarihi I, Ankara 1987. Hafız-ı Ebru, Chroniqe des Rois Mongols en İran, (Zeyl-i Camiü’t-Tevarih Reşidi Zübdetü’t-Tevarih), (nşr. K. Bayani), Paris 1936. Cahen, C., Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (nşr. Y. Moran), İstanbul 1984. Caterino Zeno ve Ambrogio Contarini, Seyahatnameler (Doğu’da Venedik Elçileri), (nşr. Tufan Gündüz), İstanbul 2006. Cöhce, Salim, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Türkleşmesinde Kıpçakların Rolü”, I. Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim1986), Samsun 1988. Cüveyni, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihangüşa I, (nşr., Mürsel Öztürk), Ankara 1998. Çay, Abdulhaluk vd, Türk Milli Bütünlüğü İçerisinde Doğu Anadolu, Ankara, 1986. Çay, Abdulhaluk, Anadolu’da Türk Damgası (Koç-koyun Heykel-Mezartaşları ve Türklerde Koç-Koyun Meselesi), Ankara 1983. Çoruhlu, Yaşa, Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi- I, İstanbul 1995. D’ohsson, M. Baron C. Moğol Tarihi, (nşr. Ekrem Kalan vd.), İstanbul 2006. Devletşah, Tezkire-i Devletşah III, (nşr., Necati Lügal), Ankara 1987. Diyarbekirli, Nejat, Hun Sanatı, İstanbul 1972. Durak, Neslihan, “İlhanlılar Döneminde Aladağ Çevresi”, I. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu (23-25 Ağustos 2012), İstanbul 2013. Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye I, (Farsça nşr. Necati Lügal-Faruk Sümer), Ankara 1993 Ebu Bekr-i Tihrani, Kitab-ı Diyarbekriyye, (nşr., Mürsel Öztürk), Ankara 2001. Ebu’l Kasım Abdullah b. Muhammed Kaşani, Tarih-i Olcaytu, (nşr. M. Hemblu), Tahran 1348. Ebu’l-Fida, Takvimü’l-Büldan, (nşr. Ramazan Şeşen), İstanbul 2017. Muhammed en-Nesevi, Celalüttin Harzemşah, (nşr. Necip Asım), İstanbul 1934. Muhammed en-Nesevi, en-Nesevi Siretü’s-Sultan Celaleddin Mengüberti, (nşr. O. Houdas), Paris 1891. Eröz, Mehmet “Sosyolojik Yönden Türk Yer Adları”, Türk Tarihi Dergisi, Sayı:12, (Şubat1986). Eröz, Mehmet, Doğu Anadolu’nun Türklüğü, İstanbul 1982. Eröz, Mehmet, Hırıstiyanlaşan Türkler, Ankara 1983. Evliya Çelebi, Seyahatname I/4, (S. Ali Kahraman-Yücel Dağlı), İstanbul 2010. Fallmerayer, J. P., Trabzon İmparatorluğunun Tarihi, Ankara 2011. Golden, Peter B. “Cumanica I: The Qıpcaqs in Georgia”, Nomands and their Neighbours in the Russian Steppe-Turks-Khazars and Qipcahaqs, Variorum 2003. Golden, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, (nşr. Osman Karatay), İstanbul 2012. Göde, Kemal, Eratnalılar (1321-1387), Ankara 2000. Gökbel, Ahmet, Kıpçak Türkleri, İstanbul 2000. Gregory Ebu’l Faraç, Ebu’l Faraç Tarihi I, (Türkçe nşr. Ömer Rıza Doğrul), Ankara 1999. Gül, Muammer, “İlhanlılar Döneminde Diyarbakır”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlı’ya Diyarbakır Sempozyumu ( 20-22 Mayıs 2004 Diyarbakır ), Diyarbakır 2004. Gül, Muammer, Orta Çağlarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu ( Tarihi Arka Plan ve XIII –XIV Yüzyıl Moğol Hâkimiyeti), İstanbul 2010. Gündüz, Tufan, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri (Bozulus Türkmenleri), İstanbul 2010. Gürdal, İbrahim, Köylerimiz (1968’e kadar), (İçişleri Bakanlığı Başbakanlık Basımevi), Ankara 1968. Halaçoğlu, Yusuf, Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) I-IV, Ankara 2009. Halperin, Charles J. “ The Kipçhak Connection: the İlkhans, the Memluks and Ayn Jalut”, Bulletin of The School of Oriental and African Studies, University of London, vol. 63, No.2 (2000), s.234. Hamd-Allah Mustawfi Kazwini, Nuzhat- Al- Qulub, (nşr., G.Le Strange), London 1915, s.100. Hasan-ı Rumlu, Hasan-ı Rumlu, (nşr., Mürsel Öztürk) Ankara 2006. Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-Tevarih I, II, (nşr.,İ. Parmaksızoğlu), Ankara 1992. İbn Bibi, El-Evamirü’l-Ala’iyye fi’l-Umuri’l Ala’iyye, (nşr. Mürsel Öztürk), Ankara 2014. Selçukname, (nşr. M. Halil Yinanç), İstanbul 2007, s.139; İbn Şeddad, Bay-bars Tarihi, (nşr. M. Şerafettin Yaltkaya), İstanbul 1941. İbni Arabşah, Acaibü’l Makdur, (nşr., Ahsen Batur), İstanbul 2012. İbni Tagrıberdi, En Nücumu’z-Zahire, (nşr., Ahsen Batur), İstanbul 2013. İbnü’l- Esir, El-Kamil fi’t Tarih XII, (nşr. Abdulkerim Özaydın), İstanbul 1987. İbnü’l-İbri Ebu’l- Ferec, Tarih-i Muhtasari’d-Düvel, (nşr., Şerafeddin Yaltkaya), Ankara 2011. İnanç, M.Halil,“Celayir”, İA III. Kafesoğlu, İbrahim, “Ahlat ve Çevresinde 1945’te Yapılan Tarihi ve Arkeolojik Tetkik Seyahat Raporu”, İÜEF Tarih Dergisi I/1-2, İstanbul 1944. Kafesoğlu, İ., Türk Milli Kültürü, İstanbul 1996. Kalafat, Yaşar, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Ankara 1999. Kanat, Cüneyt, “ Gazan Han Zamanında Memluk Devletine İltica Eden Uyratlar”, Tarih İncelemeleri Dergisi XV, İzmir 2000. Karamağralı, B., Ahlat Mezartaşları, Ankara 1972. Karamağralı, H., “Büyük Bir Kültür ve Sanat Merkezi Olan Ahlat”, Türkler, Ankara 2002. Kayabalı, İsmail vd., Beş Nehir (Çoruh, Kür, Aras, Dicle, Fırat) Boyunun Türklüğü, Ankara 1990. Kaymaz, N., Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü, Ankara 2011. Keçiş, Murat, Trabzon Rum İmparatorluğu ve Türkler (1204-1404), Ankara 2013. Kemalu’d-din Abdürrezzak Semerkandi, Matlau’s-Sadeyn Mecmua-ı Bahreyn I, (nşr., Abdu’l Hüseyin Nevani), Tahran 1353. Kerimüddin Mahmud-i Aksarayi, Müsameretü’l-Ahbar, (nşr. Mürsel Öztürk), Ankara 2000. Kıldıroğlu, Mehmet, Kırgızlar ve Kıpçaklar, Ankara 2013. Kılıç, Orhan, XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara 1999. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Dede Korkut Oğuznameleri I, İstanbul 1952. Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Yukarı Kür ve Çoruk Boyları’nda Kıpçaklar (Ahıska/Çıldır Eyaleti Tarihi’nden), Ankara 1992. Köprülü, M. Fuad, “Harizmşahlar”, İA V. Köprülü, M. Fuad, Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, (nşr., O. Köprülü), İstanbul 2012. Kurat, A. Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz’in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 2002. Marco Polo, Dünyanın Hikâye Edilişi, (nşr., Işık Ergüden), İstanbul 2003. Marko Polo Seyahatnamesi I, (nşr., Filiz Dokuman), Tarihsiz. Mehmet Neşri, Kitab-ı Cihannüma I, (nşr. F. Reşit Unat-M. Altay Köymen), Ankara 1987. Minorsky, V. , Studies in Caucasian History (The Shaddadis of Ani), London 1953. Mir Muhammed b. Seyyid Burhaneddin Havendşah Mirhand, Tarih-i Ravzatü’s Safa Fi Siretü’l-Enbiya ve’l-Müluk ve’l-Hulefa V, Tahran 1339. Moğolların Gizli Tarihi, (nşr., Ahmet Temir), Ankara 2010. Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Camiü’d- Düvel II, (nşr. Ali Öngül), İzmir 2000. Nasır-ı Hüsrev, Sefaretname, (nşr. Abdülvehhab Tarzi), İstanbul 1994. Nihal, H. - Ahmet Naci, “Anadolu’da Türklere Aid Yer İsimleri”, Türkiyat Mecmuası II, İstanbul 1928. Ocak, A. Yaşar, XIII. Yüzyılda Babailer İsyanı, İstanbul 1980. Oktay, Hasan, Ermeni Kaynaklarında Türkler ve Moğollar, İstanbul 2007. Ögel, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş IV, Ankara 1987. Özkuzugüdenli, Osman G., “Moğollar”, DİA XXX, (İstanbul 2005). Rasonyi, L., Tarihte Türklük, Ankara 1996. Reşidü’d-din Fazlullah Hemedani, Tarih-i Mübarek Gazani (Destan-i Gazani), (nşr., Karl Jahn), London 1940. , Camiü’t Tevarih (İlhanlılar kısmı), (nşr. İsmail Aka, Mehmet Ersan ve Ahmad Hisamipour Khelejani), Ankara 2013. Ruy Conzales de Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, (nşr. Ö. Rıza Doğrul), İstanbul 1993. Sevim, Ali-E. Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Ankara 1995. Sevim, Ali-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara 1989, Solmaz, Gürsoy, Ermeni Müverrihlerine Göre Moğollar ( Müverrih Kiragos’tan Alınmıştır), (Edvar Dulaurier Tercümesinden), Erzurum 2000. Spuler, B., İran Moğolları(Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri), (nşr. Cemal Köprülü), Ankara 2011. Sümer, Faruk. “ Anadoluda Moğollar”, SAD I, Ankara 1970. Sümer, F. “Yıva Oğuz Boyuna Dair”, Türkiyat Mecmuası IX, İstanbul 1951. Sümer, F., “Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar”, Belleten, L/297 (1986). Sümer, F., “Anadolu’da Moğollar ve Ağaç-eriler”, Belleten XXVI. Sümer, F.,“Eski Türk Devletlerinde Ağa Ünvanı”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı: 38, İstanbul (Ekim)1985. Sümer, F., Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1998. Sümer, F., Kara Koyunlular, Ankara 1992. Sümer, F., Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri, Boy Teşkilatı, Destanları, İstanbul 1999. Şerfhan Bitlisi, Şerefname, (nşr. M. Emin Bozarslan), İstanbul 1990. Tabak, N., Ahlat Türk Mimarisi, İstanbul 1972. Taneri, A., Celalu’d-din Harizmşah ve Zamanı, Ankara 1977. Tellioğlu, İbrahim, Osmanlı Hâkimiyetine kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Trabzon 2004. Temir, Ahmet, “Sulduz/Suldus”, İA XI. Togan, Z. Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1981. Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 2009. Turan, O., Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2010. Türkay, Cevdet, Başbakanlık Arşivi Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğunda Oymak, Aşiret ve Cemaatler, İstanbul 1979. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş”, Belleten XXXI/124. Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Devlet Teşkilatına Methal, Ankara 1998. Uzunçarşılı, İ.H., Osmanlı Devlet Teşkilatına Methal, Ankara 1998. Uzunçarşılı, İ.Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984. Ürekli, Muzaffer, “Celayirliler”, DİA VII. Müverrh Vardan, “Türk Fütühatı Tarihi”, (889-1169)”, (nşr. Hrand D. Andreasyan), İÜEFY, Tarih Semineri Dergisi I/2, İstanbul 1937. Viladimirtsov, B. Y., Moğolların İctimai Teşkilatı Moğol Göçebe Feodalizmi, (nşr., Abdülkadir İnan), Ankara 1995. Woods, John E., 300 Yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular, (nşr. Sibel Özbudun), İstanbul 1993. Yaşa, Recep, Bitlis’te Türk İskânı (XII. ve XIII. Yüzyıl), Ankara 1992. Yazıcızade Ali, Tevarih-i Ali Selçuk, (nşr. Abdullah Bakır), İstanbul 2009, Yinanç, M. Halil, “Akkoyunlular”, İA II. Yinanç, M. Halil, “Diyarbekir”, İA III. Yinanç, Refet, Dulkadir Beyliği, Ankara 1989. Yorulmaz, Osman, Geçmişten Günümüze Kanglı Türkleri, İstanbul 2012. Yuvalı, Abdulkadir, “Anadolu’nun Türkleşmesi ve Moğollar”, Türk Dünyası Araştırmaları, S: 38, İstanbul Ekim-1985. Yuvalı, Abdulkadir, “İlhanlıların Anadolu Politikası ve Doğu Anadolu Şehirlerinin Vergi Potansiyeli”, XI. Türk Tarih Kongresi II, Ankara 1994. Yuvalı, Abdulkadir, İlhanlılar Tarihi I, Kayseri 1995. Yücel, Mualla Uydu, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, Ankara 2002. Yücel, Yaşar, Kadı Burhaneddin Ahmet ve Devleti (1344-1398), Ankara 1991. Yücel, Yaşar, Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar II, Ankara 1991.