Osmanlı Medreselerini Islah Çabaları Üzerine Bir Değerlendirme

Osmanlı eğitim sisteminin zeminini oluşturan medreseler altı asra yaklaşan kurumsal ömrü sürecinde devlete ve topluma önemli hizmetlerde bulunmuş müesseselerdir. Devlet teşkilatının ve imparatorluğun asli unsuru olan Müslüman ahalinin ihtiyaçları esas alınarak kurulan ve yaygınlaştırılan medreselerde zaman zaman ortaya çıkan olumsuzluklar ve düzensiz uygulamalar nedeniyle ıslahat faaliyetlerinin gerçekleştirilmiş olması olağan bir durumdur. Islahat faaliyetlerinin gerekçesi olan kural dışı uygulamaları ve olumsuzlukları medreselerdeki bozulmanın ve gerilemenin başlangıcı kabul ederek bunu üç asır boyunca devam ettiren akademik çalışmaların çokluğu dikkat çekmektedir. Bozulmayı ya da gerilmeyi tarihte yaşanmış bir olaya bağlamak, altı asırlık müktesebatı bağlamından kopararak parçacı bir bakış açısıyla ele almak, ayrıca mukayese ve değerlendirmeleri eşdeğer olmayan eğitim kurumları üzerinden gerçekleştirmek sağlıklı sonuçlara ulaşmayı engelleyen yaklaşımlardır. Bu makalede altı asırlık kurumsal geçmişe sahip olan Osmanlı medreselerinde ıslahata duyulan ihtiyaç, ıslah çabaları ve sonuçları, bozulma ve gerilemenin yapısal bir sorundan kaynaklanıp kaynaklanmadığı, uygulayıcıların icraatlarının bozulmaya ve gerilemeye etkisinin hangi düzeyde olduğu hususları ele alınıp değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Eğitim Tarihi, Osmanlı Medreseleri, Din Eğitimi, Islahat

An Evaluation on Reform Attempts in Ottoman Madrasahs

Madrasahs which set ground for Ottoman education system are institutions provided important services for both government and the society approximately six centuries throughout its institutional existence. It is quite predictable that reforms are made due to unsystematic implementations and occasionally occured problems in Madrasahs which are established and expanded based on needs of muslim community, which was a key factor of state organisation and the empire. The abundance of academic studies which had maintained it for three centuries by accepting irregular implementations and problems, that is the reason of reform activities, as a start of impairment and regression are noticeable. To link impairment and regression with an event occurred in the past, and to discuss six century long aquis by tearing apart from its context and approach as it is an independent piece, moreover, to make comparison and evaluation over non-equivalent educational institiutes are preventing approaches for good results. In this article, needs of reform in Ottoman madrasahs which had six century long past, reform attempts and its results, whether impairment and regression are originated from structural matters, and how far implementers are effective in impairment and regression are evaluated and discussed.

Keywords:

Ottoman Education History, Ottoman Madrasahs, Religious Education, Reform,

PDF

___

Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, Remzi Kitabevi, 4. Baskı, İstanbul, 1982.s.126. Alkan, Mehmet Ö., Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri (1839-1924), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, Kasım-2000. Atay, Hüseyin, Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi: Medrese Programları-İcazetnâmeler, Islahat Hareketleri, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983; Atâyi, Atâullah Nev‘izâde; Zeyl-ü Şakâyık li-Atâyi, y.y., t.y. Ayverdi, İlhan, Kubbealtı Lugatı: Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Türkçe Sözlük, Kubbealtı yay., (gözden geçirilmiş) 3.bs., İstanbul, 2008. Baltacı, Cahid, XV-XVI Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İFAV yay., 2c., 2.bs., İstanbul, 2005, C:I. Bein, Amit, Osmanlı Ulemâsı ve Türkiye Cumhuriyeti-Değişimin Failleri ve Geleneğin Muhafızları, çev. Bülent Üçpunar, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013. Beysanoğlu, Şevket, Ziya Gökalp’ın İlk Yazı Hayatı(1894-1909), Diyarbakır’ı Tanıtma Derneği Neşriyatı, İstanbul, 1956. Bolay, S. Hayri, Osmanlılar’da Düşünce Hayatı ve Felsefe, Akçağ yay., Ankara, 2005. Bowen, Harold, Türkiye Hakkında İngiliz Tetkikleri, çev. Orhan Burian, TTK. Yay., Ankara, 2011. Çetintaş, İbrahim, “Saçaklızâde Muhammed Mar’aşî”, Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, edit. Bayram Ali Çetinkaya, 10c., İnsan yay., İstanbul, 2015, C:VIII, s.971-990). Dilbaz, Mahmut, Askeri Modernleşmenin Dinî Müdafaası-Es‘ad Efendinin Şerhli Es-Sa‘yü’l-Mahmûd Tercümesi, Dergah Yay., İstanbul, 2014. Düstur, Tertib-i Sânî, c.2, Matbaa-ı Osmaniye, Dersaâdet, 1330, s.127-138. Emrullah Efendi, Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyyetinin Bin Üç yüz Yirmi Yedi Senesi Dördüncü Konferansında Tanzim Olunan Siyasi Programa Dair İzahnâme, Matbaa-ı Hayriyye, Kostantiniyye,1330. Ergin, O. Nuri, Türkiye Maarif Tarihi, C.I-II., Eser Matbaası, İstanbul, 1997. Ergün, Mustafa, II. Meşrutiyet Devrinde Eğitim Hareketleri-(1908-1914), Ocak Yay., Ankara, 1996. Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev.Ali Berktay, Homer Kitabevi, İstanbul, 2006. Günüç, Fevzi, Türk Kültür ve Medeniyet Tarihinde Fatih Külliyesi-I, edit. Hüseyin Kutlu, İBB Kültür AŞ.yay., İstanbul, 2007. Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, T.T.K. Yay., 7.bs., Ankara, 2014. Hocaoğlu, Mehmet, Abdülhamit Han’ın Muhtıraları(Belgeler), Oymak yay., İstanbul, ty. İlmiye Salnâmesi, Matbaa-ı Amire, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye, 1334. İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu-Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Yay., İstanbul, 2003. İzgi, Cevat, Osmanlı Medreselerinde İlim, 2c., İz Yay., İstanbul, 1997. Kânunnâme-i Âl-i Osman, Tarih-i Osmanî Encümeni Mecmuasının ilâvesi, Ahmed İhsan Şürekâsı Matbaacılık Osmanlı Şirketi, İstanbul, 1329. Karaarslan, Nasuhi Ünal, XVIII. Asrın Ortalarına Kadar Türkiye’de İlim ve İlmiyeye Dair Bir Eser- Kevâkib-i Seb‘a Risâlesi, TTK. Yay., Ankara, 2015. Karal, Enver Ziya; Selim III’ün Hat-tı Hümayunları-Nizam-ı Cedit-(1789-1807), TTK. Yay. 2.bs., Ankara, 1988. Kâtip Çelebi, Mizânü’l-Hakk fî İhtiyâri’l-Ehak, 2.bs., Ali Rıza Efendi Matbaası, İstanbul, 1286. Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu (1773-1923), Uzman Yay., Ankara, 1987. Koçi Bey, Koçi Bey Risâlesi, Kütüphane-i Ebu’z-Ziya, 1.bs., Kostantiniyye, 1303. Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, T.T.K. Yay., Ankara, 1999. Kurt, Yılmaz, Koçi Bey Risâlesi, Akçağ Yay., 3.bs., Ankara, 2011. Kütükoğlu, Mübahat S. , Lütfü Paşa Âsafnâmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1991. Mardin, Şerif, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, İletişim yay., 13.bs., İstanbul, 2006. Marsilli, Graf, Osmanlı İmparatorluğunun Zuhur Ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askeri Vaziyeti, çev. M. Kaymakam Nazmi, Büyük Erkânı Harbiye Matbaası, Ankara, 1934. Öz, Mehmet, Kanun-i Kadimin Peşinde-Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, 6.bs., İstanbul, 2009. Özyılmaz, Ömer, Osmanlı Medreselerinin Eğitim Programları, Kültür Bakanlığı yay., Ankara, 2002. Sarıkaya, Yaşar, Medreseler ve Modernleşme, İz Yayıncılık, İstanbul, 1997. Taslaman, Caner, Küreselleşme Sürecinde Türkiye’de İslam, İstanbul Yay., 8.bs., İstanbul, 2014. Taşköprîzâde Ahmed ibn Mustafa, Tercüme-i Şakâyık-ı Nu‘mâniyye, y.y., t.y. Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Türkiye İş Bankası Yay., 3.bs., İstanbul, 2015. Ünal, Uğur; Birbudak, Togay S., İstanbul Dârülmuallimîni(1848-1924), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara, 2013. Ürgüplü, Ali Suat, Şeyhülislam Ürgüplü Mustafa Hayri Efendi’nin Meşrutiyet, Büyük Harp ve Mütareke Günlükleri(1909-1922), Türkiye İş Bankası yay., İstanbul, 2015. Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, T.T.K. Yayınları, 4. bs., Ankara, 2014. Yavuz, Hilmi, Türkiye’nin Zihin Tarihi, Timaş Yay., 3.bs., İstanbul, 2013. Makaleler Akün, Ömer Faruk, “Koçi Bey”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2002, C:XXVI., (s.143-148) Alkan, Mehmet Ö., “Osmanlı İmparatorluğunda Modernleşme ve Eğitim”, Türkiye Araştırmaları literatür Dergisi(Türk Eğitim Tarihi),BİSAV yay.,c.6, S.12, İstanbul, 2008, (s.9-84). Atay, Hüseyin, “Medreselerin Gerilemesi”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara, 1981, S.24, (s.15-56). Atay, Hüseyin, “Medreselerin Islahatı”, A.Ü.İ.F. Dergisi, Ankara,1982, S.25, (s.1-43). Bakır, Kemal, “II. Meşrutiyet Döneminde Milli Seçkincilik ve Eğitim: Emrullah Efendi Tûba Ağacı Nazariyesi”, Doğu Batı-Düşünce Dergisi, C:I., S.45, Mayıs-Haziran-Temmuz, 2008, s.197-213). Çetin, Atila, “Medreselerin Islahına Dâir Safvet Paşa’nın Düşünceleri ve Bir Arizası”, Türk Dünyası Dergisi, Kasım-1994, No:95, s.16-18) Emin Bey, “Tarihçe-i Tarîk-i Tedris”, İlmiye Salnâmesi, Matbaa-ı Amire, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye, 1334, (s.642-651). Ergün, Mustafa, -“Batılılaşma Dönemi Osmanlı Eğitim Sistemine Mukayeseli Bir Bakış”, Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim-Milletlerarası Kongresi Tebliğleri (İstanbul 12-15 Nisan 1999), Der. H.Yavuz Türkoğlu, İRCİCA yay., İstanbul, 2001. Hızlı, Mefail, “Anadolu’daki Osmanlı Medreseleri: Bir İcmal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, (2004) C:II., S.4, (s.371-409). İpşirli, Mehmet, “Osmanlı İlmiye Mesleği Hakkında Gözlemler (XVI-XVII. Asırlar)”, Osmanlı Araştırmaları VII-VIII, edit. İ.E. Erünsal, C.Ferrard, C.Woodhead, İstanbul, 1988, s.273-285). Sarıkaya, Yaşar, “Osmanlı Medreselerinin Gerileme Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, 1999, No:3, (s.23-39). Yazıcı, Nesimi, “Osmanlıların Son Döneminde Din Görevlisi Yetiştirme Çabaları üzerine Bazı Gözlemler”, Diyanet Dergisi, S.4, C.XXVII, Ankara, 1991,( s.55-123). Yıldız, Hasan, “Osmanlı Medrese Eğitim Sisteminde Karar Organı: Meclis-i Mesâlih-i Talebe Ve Müfredât Programlarını Hazırlama Sürecindeki Rolü (II. Meşrutiyet Dönemi Örneği)”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 2018, c.28, S.2, s.255-275. Gazeteler Müftüzâde: “İstanbul Medreseleri-II”, Sebilürreşâd, S.542-543, C:XXI., (s.176-177). Tunalı Hilmi; “Medreseler Kongresi”, Sırâtımüstakîm, S.54, C:III, (s.25-28). Beyânü’l-Hak, S.15, s.322-324. Beyânü’l-Hâk, S.47, s.11. Ceride-i İlmiye (Cİ), S.36, s.1058. Sırâtımüstakîm, S.76, c.3, s.379 Sırâtımüstakîm, S.54, c.3, s.25-28. Arşiv Belgeleri İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivi (İMMA), Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV): İMMA, MMTMMV, Defter nr. 2060. İMMA, MMTMMV, Defter nr. 2061. İMMA, MMTMMV, Defter nr. 2064. İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivi (İMMA), Meclis-i Mesâlih-i Talebe Defterleri (MMTD): İMMA, MMTD, Karar, Defter nr.2203.