“TAMTAKIR” PEKİŞTİRMESİ ÜZERİNE

Türkçede seslerle (vurgu, ünsüz ikizleşmesi, ünsüz türemesi, ünlü uzaması, başa hece eklenmesi), eklerle (+-An, +CAK, -dek, +-DIr, +-DUr, -GIl, +KInyA, +lAr, +mAn, +rAK, +TI, +-U, +z), kelimelerle (edatlarla, zamirlerle, tekrarlarla, ek/edatlarla), sözdizimiyle pekiştirme yapılmaktadır. “Tamtakır” sözcüğü de benzer hecelerin tekrarı esasına dayanılarak kurulan bir pekiştirme sözcüktür. Türkiye Türkçesinde “tamtakır” “içinde bulunması gereken şeylerden hiçbiri bulunmayan, bomboş” anlamında kullanılan bir pekiştirme sözcüktür. Bu pekiştirmenin tamtakır kuru (veya kırmızı) bakır “boş, bomboş”, tamtakır olmak “içinde gerekli hiçbir şey kalmamak” gibi kalıplaşmış kullanımları da bulunmaktadır. Kırgız Türkçesinde taptakırçak “çırıl çıplak, tertemiz olarak”, taptakır “büsbütün, tamamen” örnekleri görülmektedir. Bu pekiştirme sözcüğünün ilgili kaynaklarda yansıma sözcük olarak kabul edilen “takır” sözcüğünden oluştuğu ileri sürülmektedir. Ancak yansıma sözcükler ile benzer hecelerin tekrarı esasına dayanılarak bir pekiştirme yapılmaz. “Takır” sözcüğü, Türkiye Türkçesi ağızlarında “toprakların yer yer çatlaması, kuruması durumu”, Kırgız Türkçesinde takır “çıplak, bitkisiz, otsuz”; Özbek Türkçesi ağızlarında takır yil “verimsiz yıl” (Sayram); Kâşgar ve Yarkend ağızlarında taúur “toprağı sert ve düz olan çöl”, taúir “üzerinde herhangi bir bitki yetişmeyen; üstünde yün, saç olmayan”; Altay Türkçesinde takır “çıplak, bitkisiz”; Hakas Türkçesinde tahır “kıraç, çıplak, ot yetişmeyen”; Yakut Türkçesinde tahaarııta suox, tuhata suox “verimsiz” biçiminde kullanılmaktadır. Bu sözcüğün kökünü oluşturan “tak” “yok, değil; boş, açık, çıplak” sözcüğü de tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde görülmektedir: Uygur Türkçesinde taú “angarya”, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te dag ~ êag “değil, yok”, Karahanlı Türkçesi Satır Altı Kur’an Tercümesi’nde daġ, °aġ “yok, değil”; Altay Türkçesinde tak cer “çıplak, otsuz yer”, Çuvaş Türkçesinde tak / takah “boşuna, boş yere, yok yere”; Yakut Türkçesinde taak “boşuna” vd. Bu çalışmada verilere dayanarak “tamtakır” pekiştirmesini oluşturan “takır” sözcüğünün “tak” kökünden türediği ve bu pekiştirmenin yansıma bir kökten oluşmadığı savunulmaktadır. Çalışmada ayrıca aynı köke dayanan diğer sözcükler tespit edilmekte ve sözcüğün tarihi ile çağdaş lehçelerdeki kullanımlarına yer verilerek bir sonuca varılmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

takır, değil, tekin, tak, dag, tek

PDF

___

ARIKOĞLU, E. (2005). Örnekli Hakasça - Türkçe Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları. BAYAT, F. (2008). Orta Türkçe Sözlük. İstanbul: Yalın Yayıncılık. BAYRAM, B. (2007). Çuvaş Türkçesi – Türkiye Türkçesi Sözlük. Konya: Tablet Yayınları. BİRAY, N. –AYAN, E. ve ERCİLASUN, G. K. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları. CAFEROĞLu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü (2. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÇANKAYA, S. (2014). Kırgız Sözdügü / Kırgız Sözlüğü - Kırgızça Türkçö / Kırgızca Türkçe. İstanbul: Bilge Kültür Sanat. ERCİLASUN, Ahmet B. ve AKKOYUNLU, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. GABAİN, A. Von (2007). Eski Türkçenin Grameri (5. baskı), (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. GÜRSOY NASKALİ, E. – BUTANAYEV, V. –İSİNA, A. –ŞAHİN, E. –ŞAHİN, L. ve KOÇ, A. (2007). Hakasça - Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. GÜRSOY NASKALİ, E. ve DURANLI, M. (1999). Altayca - Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. http://www.tdk.gov.tr KAMACI, D. (2014). Türkçede Pekiştirme (Anlamsal, Sözdizimsel, Yazımsal). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir. KOÇ, K. –BAYNİYAZOV, A. ve BAŞKAPAN, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. KORKMAZ, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Özbek Halk Şevaleri Lügati, (Red. Ş. Ş. Şoabdurahmonov) Uz. SSR “FAN” Naşriyeti, Taşkent 1971. SHAW, R. B. (2014). Kâşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, (Çev. Fikret Yıldırım). Türk Ankara: Dil Kurumu Yayınları. STAROSTİN, S. A. – DYBO, A. V. ve MUDRAK, O. A. An Etymological Dictionary of Altaic Languages. ŞEN, S. (2015). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit Yay. TDK, (2005). Türkçe Sözlük (10. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. ÜNLÜ, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi. ÜSTÜNER, A. (2003). Türkçede Pekiştirme. Elazığ. VASİLİEV (CARGISTAY), Y. (1995). Türkçe – Sahaca (Yakutça) Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. YUDAHİN, K. K. (1998). KIRGIZ SÖZLÜĞÜ (ÇEV. ABDULLAH TAYMAS). ANKARA: TÜRK DİL KURumu. ZÜLFİKAR, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, İnceleme – Sözlük. Ankara: TDK Yay.: 628.