Karahanlı Türkçesi yazı dili hangi lehçeye dayanıyordu?

Eski Türkçe döneminin son halkası olan Karahanlı Türkçesi, X-XIII. yüzyıllarda hüküm süren Karahanlı Devletinin yazı dilidir. Karahanlı Türkçesi, Eski Türk yazı dili geleneğinin devamı olmakla birlikte, Orhun ve Uygur Türkçelerinden bazı noktalarda ayrılmaktadır. Bu farklılığın nedeni coğrafi, dinî, kültürel vb. farklılıklardan olabileceği gibi, Karahanlı Türkçesinin şekillenmesinde etkili olan lehçe ya da lehçelerden kaynaklı da olabilmektedir. Bilindiği gibi, yazı dillerinin başlangıcı konuşma diline dayanmaktadır. Çeşitli sebeplerle bir bölgenin ya da bir topluluğun konuşma dili, yazı dilinde tercih edilmektedir. Bu makalede de, Karahanlı Türkçesi yazı dilinin hangi lehçe ya da lehçelerin özelliklerini barındırdığı konusu ele alınacaktır. Bu amaçla, dönemin diliyle ilgili ayrıntılı bilgilerin yer aldığı Kâşgarlı Mahmudun Dīvānu Luġātit-Türk adlı eserindeki verilerden yola çıkılarak yazı dili hangi lehçeye dayanıyordu? sorusuna cevap aranacaktır.

Which dialect qarakhanid written language based on?

Qarakhanid Turkic (X-XIII. yy.) which constitutes the last period of Old Turkic is written language of the Qarakhanid State. On the other hand, while maintaining Old Turkic literary language, on the other hand, it has partly developed on a different line since it is included in a new religious-cultural structure. Reason of these differences, as might be geographical, religious, cultural, etc. Also these differences may be originating from dialect or dialects which influential in shaping Qarakhanid Turkic. As we know, the beginning of written language is referring to spoken language. A variety of reasons, a region or a community spoken language, written language is preferred. A variety of reasons, a region or of a groups spoken language is preferred written language. In this article will be discussed the subject that written language of Qarakhanid Turkic combines which features of dialect or dialects. For this purpose, will be used in datas that Mahmud Kashgaris work Dīvānu Luġātit-Türk that detailed information on the language in the period. And will be searched to answer the question: "Which dialect written language based on?".

PDF

___

ARAT, R. Rahmeti. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. (haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul: TKAE Yay.
ATALAY, B. (1988-1999). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. C: I-IV, Ankara: TDK Yay.
BARUTÇU ÖZÖNDER, S. (2002). Eski Türklerde Dil ve Edebiyat, Türkler. C III, 481-501.
BOZKURT, F. (2012). Kâşgarlı Mahmud. Divânü Lugat-it-Türk. Türk Dili Divanı. İstanbul: Eğitim Kitabevi.
CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish. Oxford.
DANKOFF, R. (1972). Kāгarī on the Tribal and Kinship Organization of the Turks. Archivum Ottomanicum. 4, 23-43.
DANKOFF, R. KELLY, J. (1982, 1984, 1985). Maḥmūd el-Kāşġarī. Compendium of the Turkic Dialects. Dīvān Luġāt at-Turk (Maḥmūd el-Kāşġarī. Türk Şiveleri Lugati. Dīvānü Luġāt-it-Türk), Sources of Oriental Languages and Literatures, (ed. Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin). Part I-III.
DEMİR, N. (2002). Ağız Terimi Üzerine. Türkbilig, 4, 105-116.
DOERFER, G. (1963, 1965, 1967, 1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen. Wiesbaden. DTS= bk. NADELYAEV, vd.
EDPT= bk. CLAUSON (1972). ERCİLASUN, A. B. (2002). İlk Müslüman Türk Devletlerinde Dil ve Edebiyat. Türkler, C V, 759-783.
ERCİLASUN, A. B. (2009). Dīvānu Luġātit-Türk ve Uygurlar. Turkish Studies, 4(8), 5-12.
ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the lexicon. Vol. I- II, Otto Harrassowitz- Wiesbaden.
ERDAL, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill- Leiden. Boston.
EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
ESTYa I-III= bk. SEVORTYAN (1974, 1978, 1980).
GABAIN, A. Von (1988). Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yay.
GABAIN, A. Von (1988). Eski Türkçenin Yazı Dili. (çev. Sabit Paylı). TDAY 1959, 311-329.
GENÇ, R. (1997). Kâşgarlı Mahmuda Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası. Ankara.
GOLDEN, P. B. (1994). The Karakhanids and Early Islam. The Cambridge History of Early Inner Asia (ed. Denis Sinor), Cambridge, 343-370.
GOLDEN, P. B. (2002). Türk Halkları Tarihine Giriş. Ortaçağ ve Erken Yeniçağda Avrasya ve Ortadoğuda Etnik Yapı ve Devlet Oluşumu. Ankara.
GÖMEÇ, S. (1999). Kök Türk Tarihi (2. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
GÖMEÇ, S. (1999). Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü (2. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları. HACIEMİNOĞLU, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay.
KARAHAN, A. (2009). Dīvānü Luġāt-it Türke Göre Çiğil Lehçesi ve Karahanlı Yazı Dili ile İlişkisi. Kâşgarlı Mahmud ve Dönemi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 467-477.
KARAHAN, A. (2013). Dīvānü Luġāt-it Türke Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÂŞGARLI MAHMÛD (1990). Dîvânü Lûgatit-Türk (Tıpkıbasım). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
KELLY, J. M. (1973). Remarks on Kagaris Phonology. Ural- Altaische Jahrbücher. Band 45, 145s.
LIGETİ, L. (1998). Bilinmeyen İç Asya. (çev. S. Karatay). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
MERÇİL, E. (2000). Müslüman-Türk Devletleri Tarihi (4. Baskı). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
MAHMUDOV, K. (1992). XI. Ve XIV. Yüzyıllar Arasında Yazılmış Eserlerin Dilinde D>Z>T>Z>Y>G veya D//Z//T//Z//Y//G Fonetik Olayı, Journal of Turkish Studies Türklük Bilgisi Araştırmaları Richard Nelson Frye Festschrift I. 107-116.
NADELYAEV, V. M.; NASİLOV, D.M.; TENİŞEV, E.R. ve ŞERBAK, A.M. (Red.), (1969). Drevnetyurkskiy Slovarʹ. Akademia Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya, Leningrad.
NECEF, E. N. (2005). Karahanlılar. İstanbul: Selenge Yay.
ODA, Juten (2002). Hangisi Karahanlıların Kökeni; Uygurlar mı Yoksa Karluklar mı? Türkler. (ed. H. C. Güzel, K. Çiçek, S. Koca), Yeni Türkiye Yayınları, C II, 255-259.
OTWF= bk. ERDAL (1991).
ÖZAYDIN, A. (2001). Karahanlılar. TDV İslâm Ansiklopedisi. C 24, 404-412.
PRİTSAK, O. (1977). Karahanlılar. İslam Ansiklopedisi. C VI, MEB, İstanbul, 251-273.
RADLOFF, W. (1960). Versuch Eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. Band: I-IV, Mouton&Co.
RÄSÄNEN, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
RÖHRBORN, K. (1977- 1979- 1981- 1988- 1994). Uigurisches Wörtebuch, Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien. Lieferung 1-5, Wiesbaden. RWb= bk. RADLOFF (1960).
SALMAN, H. (2002). Karluklar, Türkler. C II, 421-424.
SEVORTYAN, E. V. (1974, 1978, 1980). Etimologiçeskiy Slovarʹ Tyurkskih Yazıkov. Moskva.
SÜMER, F. (1994). Eski Türklerde Şehircilik. Ankara.
ŞENER, H. İ. (2002). Karahanlılarda Dil ve Edebiyat. Türkler. C V, 784-792.
TEKİN, Ş. (2001). Eski Türk Yazı Dillerinin Özellikleri Üzerine Düşünceler ve Bunların Teşekkülü İle Türk Siyasî Birlikleri Arasındaki İlişkiler. İşt kakçının Köşes , Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg Yayınları, 121-149.
TEKİN, T. (1990). Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi. Erdem Atatürk Kültür Merkezi Dergisi, C: 5, S: 13, Ocak 1989, Ankara.
TEKİN, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. TDAD: 13, Ankara.
TEKİN, T. (2000). Orhon Türkçesi Grameri. TDAD: 9, Ankara.
TDES= bk. EREN (1999).
TMEN I-IV = bk. DOERFER (1963, 1965, 1967, 1975).
UWb= bk. RÖHRBORN (1977- 1979- 1981- 1988- 1994).
VEWT= bk. RÄSÄNEN (1969).