Evliya Çelebi’nin “Öteki”Leri Seyahatnâme’de Kefere, Fecere, Haşere ve Mezhepsizler

Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’si, 17. yüzyıl Osmanlı kültürünün yanı sıra Asya, Avrupa ve Afrika gibi üç büyük kıtanın kültürünü tanımak bakımından önemli bir eserdir. Bu öneminden dolayı da tarih, etnoloji/antropoloji, sosyoloji, coğrafya gibi beşeri bilimler açısından değerli bir kaynak olma niteliğini de taşır. Esasında bir döneme ve zaman zaman öncesine tanıklık eden seyahatnâmelerin hemen hepsi önemli ve değerlidir; Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’sinin önemi, diğerlerinden daha kapsamlı, daha ayrıntılı ve daha ilginç bir anlatıya sahip olmasıdır.Seyahatnâmeler bir dönemin tarihini, kültürünü, inanç ve davranış kalıplarını, toplumların ve kültürlerin birbirleriyle ilişkisini gösteren başvuru kaynakları olarak biliminsanlarının dikkatini çekegelmiştir. Heredot’tan, Marco Polo’ya; Kristof Kolomb’dan, Kaptan Cook’a; İbn-i Battûta’dan Evliya Çelebi’ye bütün seyyahlar gezdikleri yerlerin farklı kültürlerini tanıma imkânı sağlarlar.Bütün seyahatnâmeler önemli referans kaynaklardır, ancak dikkat edilmesi gereken hususlar da vardır. Bu, eserlerde yer alan bilgilerin güvenirliği meselesidir. Seyahatnâme yazarlarının çoğu, doğal olarak içinde yetiştikleri kültürler tarafından yoğrulmuşlardır. Dolayısıyla “gözlem”ledikleri toplumları değerlendirirken yüklendikleri bu değerleri safdışı bırakmaları pek mümkün olmayabilir. Nitekim bazı seyyahlar gezdikleri yerlerin kültürlerini ve toplumlarını, bağlı oldukları devletin ya da inancın çerçevesinden görmeyi tercih etmiştir. Bununla beraber bütün seyyahların farklı kültürleri/toplumları her zaman olumsuz bir şekilde değerlendirdiğini, bütün gözlemlerinin hatalı, yanlış ve yanlı olduğunu iddia etmek doğru olmaz. Ancak, bu, bütün yazdıklarının doğru ve nesnel gözlemlere dayandığını da kabul etmek anlamına gelmez. Elli yılı bulan bir sürede çok geniş bir coğrafyayı gezme imkânı bulan Evliya Çelebi’yi diğer seyyahlardan ayıran önemli özelliğin, karşılaştığı toplumlara ilişkin nesnel değerlendirmeler yaptığı yönünde geniş bir kabul vardır ki kısmen doğrudur. Ancak Seyahatnâme dikkatlice incelendiğinde Evliya Çelebi’nin de farklı toplumlar ve kültürlere yaklaşımında her zaman “tarafsız” olmadığı, mesela “kefere”, “kazılbaş” “yezidi” veya “çirkin suratlı” zenciler gibi “yabancılar” sözkonusu olduğunda onları nasıl ötekileştirdiği açıkça görülür ve işte bu incelemede, Evliya Çelebi’nin karşılaştığı toplumlarla ilgili nasıl ötekileştirici bir dil kullandığı -Seyahatnâme’nin önemi ve değerinden bağımsız olarak- örneklerle gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, Seyahatnâme’de Ötekiler, Kefere, Haşerat

The “Others” Of Evliya Çelebi The Infidels, The Sinners, The Insects, and The People Nonsecterian In The Book Of Travels (Seyahatnâme)

Evliya Çelebi’s Seyahatnâme is a highly important work reflecting not only the culture of 17th century Ottoman Empire, but also the cultures of Asian, European and African communities which represent the identities of three big continents. The work is a valuable resource as it guides studies in different branches of human sciences such as history, ethnology/anthropology, sociology and geography. Almost all of the books of travels, which basically reflect a specific era, are significant and valuable. Evliya Çelebi’s Seyahatnâme is especially important as it is more comprehensive and it has a more vivid and interesting narrative.Books of travels have always attracted the attention of scientists as they are reference works that shed light to the history, culture, belief, customs, behavior patterns in an era; they additionally reveal the relationships between different cultures. All of the travelers such as Herodotus, Marco Polo, Christopher Columbus, Captain Cook, İbn-i Battûta and Evliya Çelebi present the readers the opportunity to learn different cultures of the places they visited.All of the books of travels are important references, but there are some important points that should be taken into consideration while analyzing these sources. Reliability is one of these points. Most of the writers in their travel books are naturally members of their cultural tradition, thus reflect their personal viewpoints while “observing” other communities. Some of the travelers preferred to see different cultures and communities on the basis of a complete subjectivity, by representing the state or belief that they were born into. On the other hand, it would be unfair to claim that all of the travelers had negative views about the cultures or communities that they observed. Similarly, it would be naïve to believe that all of the chronicles written by travelers are correct and objectively presented. Evliya Çelebi, who had the opportunity to travel for more than fifty years around different parts of the world, is different from the other travelers as he had objective evaluations about the communities he saw. This common assumption is partially true but when looked into Seyahatnâme carefully, it is seen that Evliya Çelebi is not always “neutral” in his approach about different societies and cultures. For example he used some of words as “The infidels” (kefere), “the kizilbash” (“the red head”, a derogatory term for Alevis and/or Shi’is), “the yezidis”, “ugly-faced” black men, etc. for expressing some “foreign” societies. The goal of this analysis is to demonstrate the discriminative language used by Evliya Çelebi through samples in his works –apart from the importance and value of Seyahatnâme.

Keywords:

Evliya Çelebi, The Book of Travels By Evliya Çelebi, The Others in Seyahatnâme, Infidels, Insects,

PDF

___

Aydın, S. (2011). Seyahatnâme’yi Bir Etnografya Metni Gibi Okumak ya da İlk Etnologlardan Biri Olarak Evliya Çelebi. Nuran Tezcan ve Semih Tezcan (Ed.). Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi içinde. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 261-270
Dankoff, R. (2006). An Ottoman Mentality: The World of Evliya Çelebi. Leiden-Boston: Brill.Dankoff, R. (2010). Seyyah-ı Âlem Evliya Çelebi’nin Dünyaya Bakışı. Müfit Günay (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
De Nerval, G. (2002). Doğuya Seyahat. Muharrem Taşçıoğlu (Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları
Erekli, A. (2009). “Seyahatnâme’de ‘Öteki’ne Bakış” Nuran Tezcan (Haz.). Çağının Sıradışı Yazarı Evliya Çelebi içinde 147-154. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 147-154
Erekli, A. (2011). “Bir Seyyahın Zihninde Seyahat” Nuran Tezcan ve Semih Tezcan (Ed.). Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi içinde. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 234-239
Hartog, F. (1997). Herodotos’un Aynası. Emin Özcan (Çev.). Ankara: Dost Kitabevi
Herodot (1973). Herodot Tarihi. Müntekim Ökmen (Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi
İbn Battûta (2000). İbn Battûta Seyahatnâmesi. A. Sait Aykut (Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
Kramer, S. N. (2002). Tarih Sümer’de Başlar: Yazılı Tarihteki Ondokuz İlk. Hamide Koyukan (Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi
Özay, Y. (2011a). Seyahatnâme’de “Acaip ve “Garaip”. Nuran Tezcan (Haz.). Çağının Sıradışı Yazarı Evliya Çelebi içinde İstanbul: Yapı Kredi Yayınları: 305-309
Özay, Y. (2011b). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Garâ’ib Bir Anlatı: Hz. Ali Kalesi Efsaneleri. Milli Folklor, 92 (23): 58-63. http://www.millifolklor.com/PdfViewer.aspx?Sayi=92&Sayfa=55 (İndirme Tarihi: 31.8.2017)
Özbek, M. (1979). İnsan ve Irk. İstanbul: Remzi Kitabevi.Özbek, M. (2000). Dünden Bugüne İnsan. Ankara: İmge Kitabevi
Marco Polo (1886). Travels of Marco Polo. Thomas Wright (Ed). London: George Bell & Sons. https://ia601404.us.archive.org/32/items/travelsofmarcopo00poloiala/travelsofmarcopo00poloiala.pdf (İndirme tarihi: 25.02.2019)
Tanpınar, A. H. (1969). Beş Şehir. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi
Tezcan, N. (2011). Sayahatnâme Araştırmalarının Tarihçesi
Nuran Tezcan ve Semih Tezcan (Ed.). Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi içinde. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 56-80
Tezcan, S. (2011). Bir Dâhinin Seyahatnâmesi
Nuran Tezcan ve Semih Tezcan (Ed.). Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi içinde. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 13-15
Wigram, W. A. & Wigram, E. T. A. (1914). The Cardle of Mankind: Life in Eastern Kurdistan, London: Adam and Charles Black, https://ia601407.us.archive.org/4/items/cu31924028549925/cu31924028549925.pdf (İndirme tarihi: 14.01.2015)
Wigram, W. A. & Wigram, E T. A. (2004). İnsanlığın Beşiği: Kürdistan’da Yaşam. İbrahim Bingöl (Çev.). İstanbul: Avesta Yayınları.