Altıncı Diyanet İşleri Başkanı Hasan Hüsnü Erdem: Hayatı, Eserleri Ve Başkanlığı Dönemindeki Yaygın Din Eğitimi Faaliyetleri

Diyanet İşleri Başkanlığı Türkiye’de din hizmetlerinden sorumlu tek kuruluştur. Bu nedenle gerek kurum tarihinin anlaşılması gerekse Türkiye’de din alanında yaşanılan gelişmelerin yakinen tetkik edilmesi için Diyanet İşleri Başkanlığı yapan isimlerin hayatının, eserlerinin ve görev yaptığı süre içerisinde teşkilat çatısı altında gerçekleştirilen yaygın din eğitimi faaliyetlerinin neler olduğunun tespit edilmesi oldukça önemlidir. 1924 yılında 429 sayılı Kanunla kurulmasından günümüze kadar, on yedi İslam bilgini teşkilatta başkanlık görevinde bulunmuştur. Bu başkanlardan biri de 1889 yılında Antalya’nın Akseki ilçesi Sadıklar köyünde dünyaya gelen Hasan Hüsnü Erdem’dir. Erdem, Diyanet İşler Başkanı olduğu 1961 yılına kadar müderrislik, din dersi öğretmenliği, Türkçe öğretmenliği, Diyanet İşleri Reisliği Müşavere Kurulu üyeliği ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde tefsir ve tefsir tarihi dersi hocalığı gibi görevlerde bulunmuştur. Bu süreçte, özellikle Milli Mücadele yıllarında, hem Ankara hem de memleketi Antalya’da farklı camilerde okuduğu hutbeler ve verdiği vaazlar ile dikkati çekmiştir. 1961 yılında Ömer Nasuhi Bilmen’in ardından altıncı Diyanet İşleri Başkanı olarak göreve başlamıştır. Üç yıl altı ay yedi gün bu görevde kaldıktan sonra 1964 yılında emekli olmuştur. Bu araştırmanın amacı Diyanet İşleri Başkanlığı yapmış olmasına rağmen hakkında literatürde az sayıda çalışma bulunan Hasan Hüsnü Erdem’in hayatı, eserleri ve başkanlığı süresince teşkilat bünyesinde yapılan yaygın din eğitimi faaliyetlerini incelemektir. Bu amaç çerçevesinde çalışma arşiv araştırması yöntemi ile hazırlanmıştır. Arşiv araştırması kapsamında öncelikle kişisel belgeleri ailesi ve Diyanet İşleri Başkanlığı arşivinden elde edilmiştir. Akabinde hem kişisel belgeler tetkik edilmiş hem de Erdem’in görev yaptığı dönemin gazete ve dergileri Milli Kütüphane arşivinden incelenmiştir. Güvenirliği ve temsil edebilirliği bu şekilde teyit edilen belgeler kendi içinde sınıflandırıldıktan sonra gerekli değerlendirmeler yapılmıştır. Neticede; Erdem döneminde teşkilatın yaygın din eğitimi faaliyetleriyle ilgili yapmaya çalıştığı üç temel hedef olduğu tespit edilmiştir. Bunlar; Diyanet İşleri Başkanlığı’nın kurumsallaşmasını sağlayacak yasal dayanakları oluşturmaya çalışmak; örgüt personelinin kişisel gelişimi ile mesleki meziyetlerini arttıracak faaliyetlerde bulunmak; Kocatepe Camisi başta olmak üzere ülkedeki ibadethane sayısını çoğaltarak halkı din konusunda uyarmak ve onların hayatlarının dinî boyutunu yorumlamalarına yardımcı olmaktır.

Sixth President of the Religious Affairs Presidency Hasan Husnu Erdem: His Life, Works and Informal Religious Education Activities During His Presidency

Religious Affairs Presidency is the single institutions in charge of religious services in Turkey. For that reason, it is highly important to determine names, lives and works of names who worked as Religious Affairs Presidents and what the informal religious education activities that are carried out under the roof of the institutions were during their term, for the aim of closely following the developments experienced in the field of religion in Turkey as well as understanding the history of the institution. Seventeen Islamic scholars have worked as presidents of the organization from its establishment in 1924 with the Law No. 429 up until now. One of these presidents is Hasan Husnu Erdem, who was born in Sadiklar village of Akseki district of Antalya in 1889. Until he became the President of Religious Affairs in 1961, Erdem worked as scholar, teacher of religion course, Turkish teacher, member of Advisory Board of the Religious Affairs Presidency and academician in tafsir and history of tafsir courses in Ankara University Faculty of Theology. In this process, he attracted the attentions with various khutbas and preaching he delivered in various mosques both in Ankara and in his home city Antalya in particular during the years of National Struggle. In 1961, he started to work as the sixth President of Religious Affairs after Omer Nasuhi Bilmen. After working in this position of three years six months and seven days, he retired in 1964. The purpose of this research is to study the life, works of Hasan Husnu Erdem and the informal religious education activities carried out within the body of the organization during his term, on which there is little amount of study in the literature though he worked as the President of Religious Affairs. The study conducted towards this aim was prepared using archive research method. Within the scope of archive study, his personal documents were obtained from his family and from the archive of Religious Affairs Presidency. Following this, his personal documents were analyzed and the newspapers and journals in the period Erdem remained in office were studied from the archives of National Library. Documents of which reliability and representativeness were confirmed in this way, were classified among themselves and relevant assessments were made. As a conclusion, it was determined that there were three fundamental objectives which were sought after in relation to informal religious education activities in the period of Erdem. These were working towards creating legal basis to ensure institutionalization of the Religious Affairs Presidency; engaging in activities which will increase personal development and professional skills of the staff of the institution; and increasing the number of worship places in the country including Kocatepe Mosque and raising awareness on religion among the public and helping them interpret the religious dimensions of their lives.

___

  • “Ankara’nın Müftü ve Vaizleri Yuva Köyünde”, Her Asrın Dini Müslümanlık, Y.2, C.2, S.16, Ekim 1962.
  • “Beypazarı Müftü ve İmamları Anıtkabiri Ziyaret Etti”, Her Asrın Dini Müslümanlık, Y.2, C.2, S.16, Ekim 1962.
  • “Bütün Memleket Müftüleri Ankara’da Toplandı”, Sebilürreşad, C.15, S.361, 1965.
  • “Din Adamları İki Ay Kursa Tabi Tutulacak”, Milliyet, 22 Temmuz 1962.
  • “Din Adamlarının Ek Görevleri Kaldırıldı”, Son Havadis, 13.05.1964.
  • “Diploma Aldı”, Yeni Gün, 24 Ağustos 1961.
  • “Diyanet İşler Başkanı “Ezan Türkçeleşmez” dedi”, Öncü, 22 Mart 1961.
  • “Diyanet İşleri Bağımsız Oluyor”, Milliyet, 30 Mayıs 1961.
  • “Diyanet İşleri Başkanı Değişti”, Yeni Gün, 8 Nisan 1961.
  • “Diyanet İşleri Başkanı Hasan Hüsnü Erdem’in Hal Tercemesi”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Ankara, 1961.
  • “Diyanet İşleri Başkanı Ö.Bilmen Emekliye Ayrıldı Yerine Hasan Hüsnü Erdem Tâyin Edildi”, Tercüman, 6 Nisan 1961.
  • “Diyanet İşleri Personel Maaşları Arttırılıyor”, Son Havadis, 19 Haziran 1961.
  • “Diyanet İşleri Reisliğine H. Hüsnü Erdem Getirildi”, Öncü, 9 Nisan 1961.
  • “Diyanet İşleri Tasarısı Açıklandı”, Milliyet, 31 Ocak 1963.
  • “Diyanet İşleri Teşkilâtına Muhtariyet Verilmelidir”, Yeni İstanbul, 23 Nisan 1963.
  • “Diyanet İşlerinde”, Ulus, 17 Ekim 1962.
  • “Diyanet Reisinin Mühim Beyanatı: Dinde İctihad-İslam Dininde Reform-Türkçe Kur’anDiyanet Teşkilâtı Hakkında”, Sebilürreşad, C.XIII, S.323, 1961.
  • “Diyanet Reisliğinde Tebeddül”, Sebilürreşad, C.XIII, S.320, 1961.
  • “Diyanet Sitesine Yardım”, Vatan, 23.08.1964.
  • “Eski Diyanet İşleri Başkanı Antalya Müftüsünü Ziyaret Etti”, İleri, 30 Nisan 1965.
  • “Fetvacı Din Adamı Arıyorlar”, Zafer, 14 Ekim 1964.
  • “Gürsel Diyanet İşleri Başkanını Ziyaret Eden 2. Cumhurbaşkanı”, Yeni Gün, 17 Ekim 1962.
  • “Gürsel Diyanet İşleri Başkanını Ziyaret Etti”, Öncü, 17 Ekim 1962.
  • “Hademe-i Hayratın Maaşları Artacak”, Zafer, 31 Ocak 1963.
  • “Hasan Hüsnü Erdem”, İslâm-Türk Ansiklopedisi Muhîtülmaarif Mecmuası, C.II, S.65-66, 1946, İstanbul.
  • “Hasan Hüsnü Hocamız Aramızda Bulunmaktadır”, Antalya, 30 Nisan 1965.
  • “Hükümet Dinle İlgili Görüşlerini Açıkladı”, Yeni Sabah, 30 Mayıs 1961.
  • “İstenilen Fetvaları Vermeyen Diyanet İşleri Başkanı Emekliye Sevkedildi: Karar Büyük Üzüntü Yarattı”, Zafer, 13 Ekim 1964.
  • “Kurslar: Aydın Müftüsünün Konuşması”, Her Asrın Dini Müslümanlık, Y.2, C.2, S.16, Ekim 1962.
  • “Modern Cami’nin Temeli Dün Atıldı”, Yeni İstanbul, 11 Mayıs 1963.
  • “Müftü ve Vaizler Çok Sıkı Şekilde Kontrol Edilecek”, Vatan, 2 Nisan 1962.
  • “Müftüler Uyarılıyor”, Milliyet, 07.03.1964.
  • “Ö. N. Bilmen Sıhhî Sebeplerden Dolayı Emekli Oldu-Diyanet İşleri Reisliğine H. Hüsnü Erdem Tayin Edildi”, Yeni İstiklal, 12 Nisan 1961.
  • “Yeni Diyanet İ. R.nin Tercüme-i Hali”, Yeni İstiklal, 12 Nisan 1961.
  • “Yeni Reis”, Yeni Gün, 14 Nisan 1961.
  • “Yeni Kanun Tasarısı”, Yeni Gün, 3 Eylül 1961.
  • “Riyâzû’s-Sâlîhin Mütercimi Sabık Diyanet İşleri Başkanı Hasan Hüsnü Erdem (1889-1974)”, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, C.XIII, S.6, Kasım-Aralık 1974.
  • Akyüz, Niyazi, Gürsoy, Şahin, Çapçıoğlu, İhsan, “Din İşlerinde Özgün Türk Deneyimi: Diyanet’in Kurumsal Kimliği ve Güncel Değerlendirmeler”, Dinî Araştırmalar, MayısAğustos 2006, C.9 S.25.
  • Aytürk, Nihat, “Diyanet İşleri Başkanlığı Teşkilat Tarihçesi”, Diyanet İlmi Dergi, C.XXV, S.1, 1989.
  • Baltacıoğlu, İ. H., “Günün Çehresi: Diyanet İşlerinde Kalkınma”, Medeniyet, 6 Haziran 1961.
  • Başkurt, İrfan, Din Eğitimi Açısından Kur’an Öğretimi ve Yaz Kur’an Kursları, İstanbul, 2007.
  • Bulut, Mehmet, “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Eğitimi Görevi”, Diyanet İlmi Dergi, C.XXXV, S.4, 1999.
  • Bulut, Mehmet, “Dönemleri ve Öne Çıkan Hizmetleriyle Diyanet İşleri Başkanları: Hasan Hüsnü Erdem (1889-1974)”, Diyanet Aylık Dergisi, S.244, Nisan 2011.
  • Bulut, Mehmet, “Dönemleri ve Öne Çıkan Hizmetleriyle Diyanet İşleri Başkanları: Hasan Hüsnü Erdem II”, Diyanet Aylık Dergisi, S.245, Mayıs 2011.
  • Bulut, Mehmet, “Yaygın Din Eğitimi”, Diyanet İlmi Dergi, C.XXIX, S.3, 1993.
  • Diyanet İşleri Reisliği Memurlarına Ait Sicil Cüzdanı, Ankara, 1934.
  • Doğan, Recai, “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Tevhid-i Tedrisat Çerçevesinde Din EğitimiÖğretimi ve Yapılan Tartışmalar”, Cumhuriyet’in 75. Yılında Türkiye’de Din Eğitimi ve Öğretimi, Ankara, 1999.
  • Edip, Eşref, “Diyanet Reisi Erdem’in Makamından Ayrılması Meselesi”, Sabah, 24 Haziran 1966.
  • Er, İzzet, “Din Devlet İlişkisi ve Diyanet İşleri Başkanlığı”, Diyanet İlmi Dergi, C.XLV, S.3, 2009.
  • Ertan, Veli, “Alimin Ölümü, Alemin Ölümü Gibidir: Hasan Hüsnü Erdem (1889-1974)”, Yeşilay, S.492, Kasım 1974.
  • Ertan, Veli, “Alimin Ölümü, Alemin Ölümü Gibidir: Hasan Hüsnü Erdem”, Kalkınan Akseki, 16 Şubat 1976.
  • Ertan, Veli, “Erdem, Hasan Hüsnü”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.11, 1995, Ankara.
  • Ertan, Veli, “Eski Diyanet İşleri Reisi Hasan Hüsnü Erdem”, Akseki Dergisi, Y.1, S.3, Eylül 1967.
  • Ertan, Veli, “Vefatının Birinci Yılı Münasebetiyle Hasan Hüsnü Erdem (1889-1974)”, Tohum, Y.8, S.90-91, Ağustos-Eylül 1975.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün,25 Şubat 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 26 Şubat 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 27 Şubat 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 28 Şubat 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 1 Mart 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 2 Mart 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 3 Mart 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 4 Mart 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün, 5 Mart 1973.
  • Ertan, Veli,. “Yaşayan Din Alimlerinden Eski Diyanet İşleri Başkanı Üstad H. Hüsnü Erdem”, Bugün,6 Mart 1973.
  • Gönüllü, Ali Rıza, Cumhuriyet Döneminde Antalya (1923-1960), İstanbul, 2010.
  • Gürkan, Menderes, “Prof. Dr. Cihat Tunç İle Söyleşi”, Bilimname, S.IV, 2004/1.
  • Gürtaş, Ahmet, “Diyanet İşleri Başkanlığı Eğitim Merkezleri ve Hizmet İçi Eğitim Faaliyetleri”, II. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (23-27 Kasım 1998) II, Ankara, 2003.
  • https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Person/PresidentDetail/30/hasan-husnu-erdem (19.04.2018-19:00).
  • https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay/1 (19.04.2018-22:00).
  • http://tdvcamiler.com/index.php/2016/02/17/kocatepe-camii-tadilati/ (29.04.2018-16:50)
  • http://tdvcamiler.com/index.php/2016/02/17/kocatepe-camii-tadilati/(29.04.2018-22:10).
  • http://tdvcamiler.com/index.php/2016/02/17/kocatepe-camii-tadilati/ (30.04.2018-21:30)
  • Işık, Ayhan, “İlme Adanan Ömür: Ömer Nasûhi Bilmen (1883-1971)”, Din ve Hayat: İstanbul Müftülüğü Dergisi, S.24, 2015.
  • Kabaklı, Ahmet, “Müftüler Semineri”, Tercüman, 21 Ağustos 1965.
  • Kara, İsmail, “Din İle Devlet Arasında Sıkışmış Bir Kurum”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.18, 2000.
  • Karaman, Fikret, “Diyanet İşleri Başkanlığına Eleman Hazırlama Politikası”, II. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (23-27 Kasım 1998) II, Ankara, 2003.
  • Kayapınar, Hüseyin, “Diyanet İşleri Başkanlığı Hizmet İçi Eğitim Hizmetleri”, IV. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (12-16 Ekim 2009), Ankara, 2009.
  • Kayadibi, Fahri, “Diyanet İşleri Başkanlığı Personelinin Eğitim ve Bilgi Seviyesinin Yükseltilmesi”, II. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (23-27 Kasım 1998) II, Ankara, 2003.
  • Kayadibi, Fahri, “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Eğitiminde Yeri ve Fonksiyonu”, Din Eğitimi Araştırmalar Dergisi, S.8, 2001.
  • Keskin, Abdulbaki, “Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Varlığı, Yapısı, Genel Hizmet Politikası Hakkında Bazı Mülahazalar”, I. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (1-5 Kasım 1993),C. II, Ankara, 1995.
  • Koç, Ahmet, “Diyanet İşleri Başkanlığı ve Yaygın Din Eğitimi”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, S.8, 2001.
  • Köycü, Erdoğan, “Hasan Hüsnü Erdem’in Hayatı ve İlâhî Hadîsler Adlı Eserinin Kudsî Hadîs Literatürü’ndeki Yeri”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, C.7, S.2, 2018.
  • Ogan, M. Raif, “Diyanet Riyaset Teşkilatı Tasarısı Hakkında Bazı Mülahazalar”, Sebilürreşad, C.XIV, S.346, 1963.
  • Omay, İbrahim Saffet, “Diyanet İşlerinde Çalışanların Feraha Kavuşacaklar”, Tercüman, 12 Şubat 1964.
  • Orhon, Orhan Seyfi, “Doğruysa Çok Ayıp”, Son Havadis, 17 Ekim 1964.
  • Öcal, Mustafa, Diyanet İşleri Başkanları ve Hizmetleri, İstanbul, 2016.
  • Özdemir, Sadettin, “Antalya’nın Yetiştirdiği Diyanet İşleri Başkanları”, Dünden Bugüne Antalya, C.II, Antalya, 2010.
  • Özender, Hasan, “Merhum Hasan Hüsnü Erdemi de Kaybettik”, İslam’ın İlk Emri Oku, Y.14, C.13, Ekim 1974.
  • Tayla, Hüsrev, “Kocatepe Camii”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.26, 2002, Ankara.
  • Turhan, İbrahim, “AB Sürecinde Diyanet İşleri Başkanlığı: Özerklik ve Temsil Sorunu Bağlamında Bir Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S.31, 2011.
  • Uçar, Hasan Hüseyin, Uçar, Ahmet Ali, Antalya İli Akseki İlçesi-Sadıklar Köyü, Haz: Mustafa Nuri Özyılmaz, İzmir, 1990.
  • Yıldız, Ahmet, “Diyanet Riyaseti Hakkında M.B.K. Azasından Ahmet Yıldız’ın Beyenatı”, Sebilürreşad, C.XIII, S.318, 1961.
  • Yılgın, Mehmet, “Diyanet İşleri Başkanlığı Hizmet İçi Din Eğitimi”, IV. Din Şûrası Tebliğ ve Müzakereleri (12-16 Ekim 2009), Ankara, 2009.
  • Yılmaz, Mehmet Nuri, “Diyanetİşleri Başkanlığı ve Milli Bütünlüğümüz”, Tartışılan Değerler Açısından Türkiye (Sempozyum 17-18 Haziran 1995), Ankara, 1996.