TDK TS’DE nsz (NESNESİZ) OLARAK VERİLEN BAZI FİİLLERLE İLGİLİ TESPİTLER

Nesne (direct object, object), cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögedir ve sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur. Geçişli fiil (Alm. transtives verb, Fr. verbe transitif, İng. transitive verb, Osm. müteaddî, fi’l-i müteaddî) nesneye yönelerek onu etkileyen, nesne isteyen fiildir. Geçişli fiilin ortaya çıkabilmesi için gerekli zorunlu öge nesnedir. Nesne fiile eksiz veya yükleme hâli eki {+(y)I} ile bağlanır. iç- (bir şey/bir şeyi iç-), sev- (bir şeyi/kimseyi sev-) gibi. Geçişsiz fiil (Alm. intranstives verb, Fr. verbe intransitif, İng. intransitive verb, Osm. lâzım fiil, fi’l-i lâzım) gösterdiği oluş ve kılış yapana yönelen, yani özneyi etkileyen, nesne istemeyen fiildir. gel-, uyu-, yat-, kal- gibi. Bu makalede TDK TS’de (2011) nsz (nesnesiz) olarak nitelendirilen bazı fiillerdeki geçişli kullanımlar üzerinde durulacaktır. Taramalarımız neticesinde bu fiillerin büyük ölçüde çok anlamlı fiiller olduğu dikkat çekmiştir. aç- (22, 25. anlam), al- (6, 9, 10, 19, 26, 29, 31) anlam, bırak- (2, 8, 10, 12, 21 anlam) gibi. TS’de bu ve benzeri diğer fiilleri tanıklayan örnek cümleler nesnesiz değil, belirtisiz nesneli yani {+Ø} eksiz yükleme hâllidir. belle- (1. anlam), bırak- (12. anlam), bil- (1. anlam) vb. fiiller ise nsz kabul edildiği hâlde tanıkları belirtili nesneli yani {+(y)I} yükleme hâli eklidir. alabil- (1. anlam), bas- (11. anlam), bırakabil- (1. anlam), gazla- (1. anlam) vb. fiiller nsz, -i madde başlığı altındadır. Makelede fiil-tamlayıcı ilişkisi açısından bir fiilin aynı anlam için hem nesnesiz hem nesneli kullanımının bir arada olamayacağı hususu işlenecek, ayrıca nsz olarak belirtildiği hâlde gör- (9, 11, 12. anlam), seç- (7. anlam) gibi {+Ø} eksiz yükleme hâlli örneklerin, söz konusu fiillerle, anlamca kaynaşmış deyimleşmiş birleşik fiil oluşturup oluşturmadığı konusu da tartışılacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Türkçe Sözlük, Nesne, Geçişlilik, Geçişsizlik, Fiil

PDF

___

KARAAĞAÇ Günay, Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2013.
KARAHAN Leylâ, "Fiil - Tamlayıcı İlişkisi Üzerine", Türk Dili, S.549, Eylül 1997, s.209-213.
KONONOV, A.N., Çağdaş Türk Edebî Dilinin Grameri (Çev. Sabit PAYLI), Moskova-Leningrad, 1956.
KORKMAZ Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK Yayınları, Ankara 2003.
KORKMAZ Zeynep, Gramer Terimleri Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2007.
ÖZTÜRK Deniz, Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış Deyimleşmiş Birleşik Fiiller, TDK Yayınları, Ankara 2008.
SEV Gülsel, Etmek Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, TDK Yayınları, Ankara 2001.
SEV Gülsel, “/+DAn…+A/ Yapısına İlişkin”, Türkoloji Dergisi, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Derneği Yayınları, Ankara 2002, C 15, S 1, s. 247-259.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara 2011. ÜSTÜNOVA Kerime, Eylem İşletimi, Sentez Yayıncılık, İstanbul 2016.