AZERBAYCAN VE OSMANLI TEZKİRELERİNİN MÜKAYESESİ

Ortaçağ'dan bugüne kadar Azerbaycan ve Türkiye edebiyatları arasında kırılmaz ilişki ve karşılıklı etkileşim olmuştur. Çeşitli dönemlerde yaşayıp eser vermiş şahsiyetlerin birbirinden tesirlenmesi, karşılaştırmalı edebiyat araştırmacıları tarafından farklı açılardan incelenmiştir. Ancak Azerbaycan tezkireciliği sistemli şekilde araştırılmadığı için Azerbaycan ve Osmanlı yazarlarının kaleme aldıkları tezkireler karşılaştırmalı araştırmaya tabi tutulmamıştır. Sadece Yrd. Doç. Dr. Ö.Bayram doktora tezinin ilgili bölümünde Seyyid Azim Şirvani tezkiresinin bazı yönlerini Osmanlı tezkireleriyle mukayese etmiştir. Azerbaycan ve Türkiye edebi ilişkileri, etkilenmeler, farklılıklar karşılaştırmalı edebiyat açısından çok az öğrenilmiştir. İlk kez tarafımızdan Azerbaycan tezkireciliği kapsamlı bir şekilde araştırılmış ve "Azerbaycan Tezkirecilik Tarihi" adlı monografi şeklinde yayınlanmıştır. Bundan sonra XVI. yüzyıldan itibaren oluşup gelişen Azerbaycan ve Osmanlı tezkireciliği arasında karşılaştırmalar yapılmıştır. Makalede Azerbayan ve Osmanlı tezkireleri arasındakı karşılaştırmayı 5 başlık altında değerlendirdik. Azerbaycan tezkirecileri 46, Osmanlı tezkirecileriyse 32 tezkire kaleme almışlar. Azerbaycan tezkirecileri eserlerini oluştururken tabaka, alfabe, coğrafi, kronolojik vb. prensipleri kullanmışlardır. Osmanlı tezkirecileri ise sadece tabaka ve alfabe yöntemini uygulamışlardır. Osmanlı tezkirecisi Aşik Çelebi ilk kez eserinde şairleri ebced harfleri temelinde sıralamıştır. XVII. yüzyıl tezkire yazarı Güfti ise Türk edebiyatında tek manzum tezkiresiyle meşhurlaşmıştır. Azerbaycan tezkirecileri tezkirelerinin büyük kısmını Farsça kaleme almışlar. Türkiye tezkireçileri ise eserlerini Türkçe kaleme almışlardır. Osmanlı tezkireleri 60'dan fazla Azerbaycan şairi hakkında bilgisi içermesi açısından edebiyatımızın çok önemli kaynaklarındandır.

Anahtar Kelimeler:

Azerbaycan, Osmanlı, tezkire, mukayese, karşılaştırma, benzerlik, farklılık.

COMPARISON BETWEEN AZERBAIJANI AND OTTOMAN TAZKIRAS

There has been an indestructible relationship and two-sided effect between Turkish and Azerbaijani literatures from Medieval Ages until today. Effect between individuals who live different eras and create literary examples, are investigated from different perspectives by comparative literature researchers. It is why Azerbaijani tazkiras were not analyzed systematically; the tazkiras which were written by Azerbaijani and Ottoman writers were not regarded comparatively. We can see just one example which is belong to Assistant Professor Ö.Bayram. In related part of his PhD Dissertation, he compares from some aspects Seyyid Azim Shirvani’s tazkira with Ottoman tazkiras. Literary relations, two-sided effects and differences between Ottoman and Azerbaijani literatures were not the research issue very well according to comparative literature. Firstly, Azerbaijani tazkiras was worked comprehensively by myself and printed as monograph namely “The History of Azerbaijani Tazkiras”. After than we can see the comparative studies between Azerbaijani and Ottoman tazkiras which were birth and grown from 16-th century. The comparison between Ottoman and Azerbaijani tazkiras is regarded in 5 subtitles in the article. Azerbaijani writers of Tazkiras wrote 46 and Ottoman writers wrote 32 tazkiras. In Azerbaijani field, we can see the layer (tabaka), alphabetic, geographic and chronologic principles. On the other hand, Ottoman tazkira writers were used just layer and alphabetic principles. Firstly, Ottoman writer Ashiq Chelebi putted poets in order based on “abjad” letters. Gufti who is the writer of 17-th century was famous with the only tazkira written in verse. Mass of the tazkiras was written in Persian by Azerbaijani authors. But in Ottoman field, tazkiras were written only in Turkish. Ottoman tazkiras are important sources of Azerbaijani literature, just because they include information about more than 60 Azerbaijani poets.

Keywords:

Azerbaijan, Ottoman, tazkira, comparison, similarity, difference,

PDF

___

ALIŞIK G. Sam Mirza. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 36, s. 61
AŞIK Çelebi. Meşa’irü’ş-Şu’ara / hazır.: Prof. Dr. F. Kılıç. 3 cildde. - İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, 2010.
BAYRAM, Ömer (2005), Azerbaycan sahası tezkireleri ve Seyid Azim Şirvaninin tezkiresi. – Gazi Üniversitesi, Doktora Tezi. Ankara, 2005. - XCIX+519 s.
DƏYHİM, Məhəmməd. Təzkireyi-şüərayi-Azərbaycan. Təbriz, 1367-1371.
İNAL, Mahmud Kamal. Son asır Türk şairleri. Ankara, AKMBY, 2000-2013.
İSEN, Mustafa. Tezkireden biyografiye. İstanbul, Kapı, 2010.
İSEN-DURMUŞ, Tuba Işınsu. Osmanlı şuara tezkirelerinde zeyl geleneği. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/1 Winter 2012, p.1319-1329
KEFELİ, Emel, Karşılaştırmalı Edebiyat İncelemeleri. İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2000.
KILIÇ, Filiz. Edebiyat tarihimizin vazgeçilmez kaynakları: şair tezkireleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 5, Sayı 10, 2007, s. 543-564.
LATİFİ. Tezkiretüş-şuara ve Tabsıratün-nuzama (İnceleme - metin) / hazır.: R.Canım. - Ankara: AKMBY, 2000. – IX + 935 s.
QACAR, Mahmud mirzə. Gülşəni-Mahmud. Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutu. M-262.
QACAR, Mahmud mirzə. Təzkireyi-nüqli məclis / Be kuşiş-i Məhəmməd Rza Nəsiri, Nadirə Cəlali // Ayineyi-miras, 1378, No. 5, s. 5-58.
QARAYEV, Nəsrəddin. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, 2010, s. 220.
HƏSƏNZADƏ, Tahirə. Marağalı Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin əsərlərində Azərbaycan tarixi məsələləri. Bakı: Tural-Ə, 2001.
MARAĞALI Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənə. Xeyrati-hesan (Gözəllər sərvəti) / Tərcümə edən: T.Həsənzadə. Bakı, 2003, 103 s.
MƏANİ Ə.G. Tarixi-təzkirəhayi-farsi. I c.
MƏMMƏDLİ, Qulam. Təzkirə. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar İnstitutu, B-2701.
MƏMMƏDOVA, Mehri. Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001.
MUSALI, Vüsalə. Osmanlı Təzkirələrində Azərbaycan Şairləri. Bakı, Nurlan 2009.
MUSALI, Vüsalə. Türk təzkirəçiliyi: Bibliografya. Bakı, Elm və Təhsil, 2011.
MUSALI V., MUSALI N. Osmanlı tezkirelerine göre Azerbaycan edebiyatının araştırılmamış sayfaları // Klasik Türk edebiyatında biyografi. Bildiriler, Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2011, s. 501-522.
MUSALI, Vüsalə. Osmanlı şairlərinə dair araşdırılmamış bir təzkirə // Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2012, N 2, s. 83-94.
MUSALI, Vüsalə. Azərbaycan təzkirələrinin təsnifatı: dili, strukturu, əhatə etdiyi coğrafiya və dövr // Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013, p. 351-364.
MUSALI, Vüsalə. Təzkirəçilər xanədanı / “Dynasty of tazkira writers”, TURUK Uluslararsı Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2014 Yıl:2, Sayı:3.
NAZİM Təbrizi. Nəzmi-güzidə. İran İslami Şura Məclisi kitabxanası 480.
NƏVVAB, Mir Möhsün. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı: Orucov qardaşlarının mətbəəsi, 1913.
NƏVVAB, Mir Möhsün Ağamirzadeyi-Qarabaği. Təzkireyi-Nəvvab / Tərtib edən və çapa hazırlayan: Nəsrəddin Qarayev, Bakı: 1980, AMEA Əlyazmalar İnstitutu elmi arxiv. Nəsrəddin Qarayevin Şəxsi fondu. Qovluq 152.
ŞEYDA, Yəhya. Ədəbiyyat ocağı. 3 cilddə. Təbriz: 1364-1381.
ŞİRVANİ, Seyyid Azim, Tezkîretü’Şu’arâ / haz.: Ö.Bayram. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. (e-kitap), Ankara.
ŞİRVANİ, Seyid Əzim . Seçilmiş əsərləri. III c., Bakı: 1974.
ÜZRİ İshaq bəy Bəydili. Təzkireyi-İshaq. İslami Şura məclisi K/x 7261.
TƏBRİZİ, Nazim. Nəzmi-güzidə. İran İslami Şura Məclisi kitabxanası 480.
TƏRBİYƏT, Məhəmmədəli, Danişməndani-Azərbaycan, Bakı, 1987.
TOLASA, Harun. Sehi, Latifi, Aşık Çelebi tezkirelerine göre 16. Yüzyılda edebiyyat araştırma ve eleştirisi. Izmir: Ege Universitesi Yayınları, 1983.
ZİYAİ. Təzkireyi-Ziyai. Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutu. D-269.