Şeyh Müfîd’in Kozmoloji Anlayışı

Dakîku’l-kelâm konuları altında ele alınan âlem ile ilgili konular kelâm ilminin önemli bölümlerinden birini oluşturmaktadır. Âlem ve onu oluşturan temel öğelerini ele alan kelâmcılar bu alanda kelâm kozmolojisinin oluşmasına katkı sağlamışlardır. Kelâm kozmolojisinde cevher, araz, cisim, boşluk, illiyet, mekân ve hareket gibi başlıklar ele alınarak Tanrı-evren ilişkisi anlaşılmaya çalışılmaktadır. Felsefe ve Hint kaynaklı kaynaklardan önemli oranda yararlanmış olsalar da, kelamcılar kendilerine has bir kozmoloji anlayışı ortaya çıkarmışlardır. Kelâm kozmolojisi hakkında öncü kelâmcılar Mu‘tezile kelâmcıları olmakla beraber Eş‘arî ve Mâtürîdî kelamcıları da dakîku’l-kelâm konu başlığı altında önemli eserlerle katkı sunmuşlardır. Eş‘arîlikte konu Ebü’l-Hasen el-Eş‘arî’nin eserlerine kadar geriye gitmektedir. Sonraki kelâmcılar daha sistematik bir kelâm kozmolojisinin oluşmasına katkı sağlamışlardır. Bu makalede çeşitli alanlarda eserleri bulunan Şeyh Müfîd’in eserlerindeki âlem hakkındaki tespitlerinde onun Tanrı-evren ilişkisi ve evreni oluşturan temel unsurları hakkındaki görüşleri, diğer mezheplerle olan benzer ve ayrıldığı noktalar tespit edilerek buradan genel olarak Şiîliğin özelde ise İmâmiyye’nin konuya bakışı anlaşılmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler:

Kelâm, Mu‘tezile, Şîa, Kozmoloji, Şeyh Müfîd.

Al-Shaykh al-Mufid’s Understanding of Cosmology

The subjects related to the world, which are discussed under the subjects of daqîq al-kalâm in kalâm, constitute one of the important parts of this science. Theologians, who dealt with the realm and its basic elements, contributed to the formation of kalâm cosmology in this field. In Kalâm cosmology, the God-universe relationship is tried to be understood by considering the titles such as substance, accident, object, emptiness, causation, space and movement. Although they benefited greatly from philosophy and Indian sources, they created a unique understanding of cosmology of the theologians. Although the pioneer theologians on the subject are Mu'tazilite theologians, Ash'ari and Mâturîdî theologians also presented important studies under the title of 'daqîq al-kalam in their works. In Ash'arism, the subject goes back to the works of Imam Ash'ari. Those who came after him contributed to the formation of a more systematic theological cosmology. In this article, it will be tried to understand the views of al-Shaykh Mufîd, who has works in a wide variety of fields, about the world he deals with in the ones related to kalâm, and his views on the God-universe relationship, and the views of Shiism in general, Imâmiyya in particular, and other sects.

Keywords:

Kalâm, Mu'tazila, Shî‘i, Cosmology, Sheikh Mufid,

PDF

___

Akhtar S. Waheed. Early Shî‘ite Imâmiyyah Thinkers. New Delhi: Ashish Publishing House, 1988.
Altun, Bekir. “Efforts to Systematize the Imâmiyya Kalâm in the Early Period: The Example of al-Shaykh al-Mufîd”. Turkish Journal of Shiite Studies 4/1 (Haziran 2022), 50-69.
Aristoteles, Fizik, Çev. Saffet Babür, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1997.
Bağdâdî, Abdülkâhir. el-Fark beyne’l-firak haz. M. Osman Haşet. Kahire: Mektebetu İbn Sînâ, t.y.
Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkâhir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. haz. İmâdüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-sekâfiyye, 1407/1987.
Bolay, Süleyman Hayri. “âlem”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/357-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
Bulğen, Mehmet. Klasik İslâm Düşüncesinde Atomculuk Eleştirileri, İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
Bulut, Halil İbrahim. Şia’da Usulîliğin Doğuşu ve Şeyh Müfîd. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
Cürcânî, Ali b. Muhammed Şerif. Kitâbü’t-ta‘rîfât, Beyrut: Mektebetü’l-Lübnan, 1985.
Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf, Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn, nşr. Sâmî en-Neşşâr, F. B. Avn, M. Muhtar İskenderiye: Munşeâti’l-Meârîf, 1969.
Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Meâlî. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd. thk. M. Yûsuf Musa-Ali Abdulmunim. Kahire: Mektebetu'l-Hancî, 1950.
Demir, Osman. “Determinizm ve Okasyonalizm Arasında: Mu‘tezile’de Tevlîd Düşüncesi ve Ehl-i Sünnetin Eleştirisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2009/1), 63-82.
Demir, Osman. Kelamda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Demir, Osman. “Tevlid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 41/38-39. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
Emîn, Seyyid Hasan vd. Hayâtu’ş-Şeyh el-Müfîd. Kum: Dâru’l-Müfîd, 1431.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. nşr. Helmut Ritter. Wiesbaden: b.y., 1963.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmail. Risaletun fî istihsâni’l-havz fî ilmi’l-kelâm. thk. Richard McCarthy. Haydarâbâd: Matbaatu Meclis-i Daireti’l-Meârif en-Nizâmiyye, h. 1344.
Gazzalî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, Tehâfutu’l-felâsife, çev. Bekir Karlığa. İstanbul 1981.
Gündoğar, Hamdi. “Mu‘tezile Mezhebinde İnsanın Fiilleri Problemi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/2 (2004) 205-218.
Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdurrahman b. Muhammed. Kitâbu’l-intisâr ve’r-red alâ İbni’r-Ravendî el-mulhid. thk. H. S. Nyberg. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 1993.
Hemedânî, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Kadı Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse (Metin-Tercüme). çev. İlyas Çelebi. İstanbul: TYEK Başkanlığı Yayınları, 2013.
İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Makâlati’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’ari. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1987.
İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. el-Fasl fi'l-milel ve'l-ehvâi ve'n-nihal. nşr. İbrahim Nasır-Abdurrahman Umeyra. Cidde: b.y., 1402/1982.
İbn Metteveyh, Ebû Muhammed b. Hasan b. Ahmed en-Necrânî. et-Tezkire fî ahkâmi’l-cevâhir ve’l-a‘raz. nşr. Sami N. Lutf, Faysal b. Avn. Kahire: Daru’s-sekâfe li’t-tıb‘a ve’n-neşr, 1975.
İbn Sînâ, Hüseyn Ebu Ali b. Sînâ. Kitab en-necat. thk. Macit Fahri. Beyrut: b.y., t.y.
İbnu’l-Mürtezâ, Ahmed b. Yahyâ Kitâbu tabakâti’l-Mu‘tezile, thk. Suzanna Divald-Wilzer. Beyrût: b.y. 1961.
İlhan, Avni. “Şeyh Müfid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/500-502. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
İsfahânî, Râğıb Ebü’l-Hüseyin b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’an, Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1412.
Kadı Abdülcebbâr Ebü’l-Hasan el-Hemedânî. Kitâbü’t-tevlîd min kitâbi’l-muğnî-Nedensellik Kitabı (Metin-Tercüme). çev. Osman Demir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Kadı Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse (Metin-Tercüme), çev. İlyas Çelebi İstanbul: TYEK Başkanlığı Yayınları, 2013.
Karadaş, Cağfer. “İbn Hazm ve Eş‘arîlik Eleştirisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (Ocak 2009), 89-102.
Karadaş, Cağfer. “Kelam Atomculuğunun Kaynağı Sorunu”, Marife 2/2 (2002), 81-100.
Karlığa, H. Bekir. “Cisim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/28-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Kartaloğlu, Habib. “Şiî-Usûlî Düşüncenin Ortaya Çıkış Sebepleri Üzerine Mülahazalar”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/33 (Haziran 2016), 75-90.
Kılavuz, Ulvi Murat. Kelamda Kozmolojik Delil, İstanbul: İz Yayıncılık, 2009.
Kutluer, İlhan. “cevher”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 7/450-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Macdonald, D. B. “Klasik Dönem Kelâmında Atomcu Zaman ve Sürekli Yeniden Yaratma”, çev. Mehmet Bulğen, Kelam Araştırmaları Dergisi 14/1 (2016), 282-289.
Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. İstanbul: Mektebetü’l-İrşâd/Beyrut: Dâr Sâder, 1422/2001.
McDermott, Martin J. Nazariyyâtu ilmi’l-kelâm inde’ş-Şeyhi’l-Müfîd. trc. Ali Hâşim. Meşhed: Mecmai’l-buhûsi’l-İslamiyye, 1413.
Necâşî, Ahmed b. Ali. Ricâlu’n-Necâşî. Beyrut: Alemu’l-matbuât, 2010.
Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Mekhûl. Tebsıratü'l edille fî usûli'd-dîn. thk. Hüseyin Atay- Şaban Ali Düzgün. Ankara: DİB Yayınları, 2003.
Nîşâbûrî, Şeyh Ebî Reşîd Saîd b. Muhammed b. Saîd. el-Mesâil fi’l-hilâf bene’l-basriyyîn ve’l-Bağdâdîyyîn. thk. Ma’n Ziyâde, Rıdvan es-Seyyid. Beyrut: Ma‘hedu’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Usûlu’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1383/1963.
Sâbûnî, Nureddin. el-Bidâye fî usûli’d-dîn (Mâtürîdiyye Akaidi). çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: DİB Yayınları, 1995.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdulkerîm. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Abdulkâdir el-Fâdılî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
Şerîf Murtazâ, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hüseyn. eş-Şâfî fi’l-imâme, thk. Abduzzehrâ el-Hüseynî el-Hatîb, Tahran: Müessesetu’s-Sâdık, 2006.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân. en-Nüketu’l-i‘tikâdiyye. Tahran: İkbal Matbaası, 1324/1917.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân. Evâilu’l-Makâlât fi’l-Mezâhibi ve’l-Muhtârât. Beyrut: Dâru’l-kitabi’l-İslamî, 1403/1983.
Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed en-Nu‘mân. Taṣḥîḥü’l-i‘tiḳâdâti’l-İmâmiyye. thk. Hüseyin Dergâhî. Kum: el-Mu’temeru’l-Âlemi lî-Elfiyeti’ş-Şeyh el-Müfîd, 1413/1992.
Şulul, Cevher. “İslam Düşüncesinde Zaman Tasavvuru”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2002), 73-88.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Hareket”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/121-123. İstanbul: TDV Yayınları, 1977.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İslam Kelamında Araz Nazariyesi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (İstanbul 1987-1988), 71-83.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Araz”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 3/337-342. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
Yıldırım, Ömer Ali. “Ma‘dûm ve Mümkün: Mûtezile’nin “Ma‘dûm” ve İbn Sînâ’nın “Mümkün” Kavramı Üzerine Değerlendirmeler” İslami Araştırmalar Dergisi 30 (2013), 81-107.
Yıldız, Metin. “Ebü’l-Hasan el-Eş‘arî’de Nedensellik Karşıtlığı: Âdet Nazariyesi”, Marife 19/2, (2019), 533-551.