Kuruluşundan Emevîlerin Sonuna Kadar Basra’daki Ezd Kabilesi’nin Faaliyetleri

Soy birliğini esas alıp bir örgütlenme biçimi olarak karşımıza çıkan kabile, toplumların önemli yapı taşlarından birini oluşturmaktadır. Bu esasa bağlı olarak Arapların farklı coğrafyalara dağılarak çeşitli kabilelere ayrıldıkları görülmektedir. Bu kabileler zaman içerisinde kendi bünyelerinde birçok alt kolu barındıran büyük kabilelere dönüşmüşlerdi. Bunlar arasında Arapların güçlü ve etkili kabilelerinden Ezd kabilesi de yer almaktadır. Soyları Yemen bölgesine dayanan Ezd kabilesi mensupları zaman içerisinde farklı coğrafyalara dağılmış ve yerleştikleri yerleri kendilerine yurt edinmişti. Câhiliye döneminde çoğunlukla putlara tapan kabile mensupları zamanla Müslüman olmuştu. İslâm dinini kabul ettikten sonra ise birçok fetih hareketine katılmışlardı. Fetih hareketlerine katılanların bir kısmı garnizon olarak kurulan Basra şehrine yerleşmişti. Farklı saiklerle şehre yerleşenler sayesinde sayıları artan kabile mensupları gelenek ve göreneklerini buraya taşımışlardı. Öte yandan şehrin diğer kabileleriyle ittifak ve rekabet halinde olmuşlardı. Sayılarının artmasının da etkisiyle zamanla belli bir güce kavuşan kabile Basra’nın toplumsal ve siyasal yapısını da etkilemişti. Dolayısıyla Ezd kabilesinin Basra’da yürütmüş olduğu faaliyetler önem arz etmektedir. Bu etki sahasının anlaşılması adına yapılan çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Ezd kabilesinin kökeni ve İslâm öncesi durumu birinci bölümde, Basra’ya yerleşme süreçleri ikinci bölümde ele alınmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde ise kabilenin Basra’daki siyasi, sosyal, iktisadi ve ilmi faaliyetleri incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Ezd Kabilesi, , Basra, Muhelleb b. Ebû Sufre, , Yezîd b. Ebû Sufre

The Activities of the al-Azd Tribe in Basra from Its Establishment to the End of the Umayyads

The tribe, which emerges as a form of organization based on the unity of lineage, constitutes one of the important building blocks of societies. It is seen that the Arabs, one of these societies, dispersed to different geographies and divided into various tribes. Over time, these tribes turned into large tribes with many sub-branches. Among these is the al-Azd tribe, one of the powerful and influential tribes of the Arabs. The members of the al-Azd tribe, whose ancestry is based on the Yemen region, dispersed to different geographies over time and settled in the places where they settled. The tribesmen, who mostly worshiped idols during the Age of Ignorance, became Muslims in time. After accepting Islam, they participated in many conquest movements. Some of those who participated in the conquest movements settled in Basra City, which was established as a garrison.Tribal members, whose numbers increased thanks to those who settled in the city with different motives, brought their alliances and rivalries with other tribes to the city, along with tradition. The tribe, which gained a certain power over time due to the increase in their numbers, also affected the social and political structure of Basra. At this point, the activities of the al-Azd tribe in Basra are important. The study to understand this effect area consists of three parts. The origin and pre-Islamic situation of the al-Azd tribe is discussed in the first part, and the settlement processes in Basra are discussed in the second part. In the third part of the study, the political, social, economic and scientific activities of the tribe in Basra were examined.

Keywords:

al-Azd, Basra, Muhallab b. Abu Sufra, Yazid b. Abu Sufra,

PDF

___

Abdülkerim Özaydın, “Hâlid b. Abdullah el- Kasrî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/281-282.İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Amr Halife Namî, Dirasat ani’l-İbâdiyye, terc: Mihail Huri, Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2001.
Bekrî, Abdullâh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî el-Endelüsî (ö.487/1094). Muʿcemü me’staʿcem min esmâʾi’l-bilâd ve’l-mevâzıʿ, thk. Mustafa es-Sekkâ, Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, t.y.
Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö.279/892-93). Fütûhu’l-Büldân, Beyrût: Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
Belâzürî, Ebû’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd (ö.279/892-93). Ensâbü’l-eşrâf, thk. Riyâd Ziriklî, Süheyl Zekkâr. 13 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Fikr, 1996/1417.
Berrâdî, Ebû’l-Fâdl Ebû’l-Kâsım Muhammed b. İbrâhîm el-Berrâdî ed-Demmerî (ö.IX./XV. yüzyılın başları). Kitâbu’l-Cevâhiri’l-fî-İtmâmi mâ Ahlâ bihî Kitâbu’t-Tabakât, tsh. Ahmed b. Se’ud es-Seyâbi, London: Dâru’l-Hikme, t.y.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî (ö.256/870). et-Târîhu’l-kebîr, thk. Muhammed Abdü’l-Muîd Hân. 8 Cilt. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, t.y.
Câhîz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhîz el-Kinânî (ö.255/869). el-Bursân, ve’l-urcân, ve’l-umyân ve’l hûlân, Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1410.
Câhîz, Ebû Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhîz el-Kinânî (ö.255/869). Kitâbü’l-Hayevân, 7 Cilt. Beyrût: Darü’l-Kitabü’l-İlmiyye, 1424.
Dercînî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Saîd b. Süleymân et-Temicârî (ö.670/1271-72 [?]), Kitâbu Tabakati’l-meşâih bi’l-Magrib, thk. İbrâhim Tallay. 2.Cilt. Umân, Mektebetü’z-Dâmirî, 2016.
Dîneverî, Ebû Hanîfe Ahmed b. Dâvûd b. Venend (ö.282/895), el-Ahbârü’t-tıvâl, thk. Abdunnaim Âmir, Kâhire: Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabîyye, 1960.
Ebû Nuaym İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk (ö. 430/1038). Hilyetü’l-evliyâ‘, 10 Cilt. Mısır: Matbaatü’s-Saade,1974/1394.
ed-Demmerî (ö.IX./XV. yüzyılın başları). Kitâbu’l-Cevâhiri’l-fî-İtmâmi mâ Ahlâ bihî Kitâbu’t-Tabakât, tsh: Ahmed b. Se’ud es-Seyâbi, London: Dâru’l-Hikme, t.y.
el-Irâkî, Ebû’l-Fâdl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdirrahmân (ö.806/1404). Şerhu Elfiyeti’l-Irâkî, thk. Abdüllatif Hemim, Mahir Yasin Fahl, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye 2002/1423.
Eskin, Ümit. Abbâsîler Döneminde Valilik (132-232/750-847). İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
Ethem Cebecioğlu, “Muhammed b. Vâsî’,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 30/585.İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
Ezdî, Ebû Zekeriyyâ (Ebû Zekve) Yezîd b. Muhammed b. İyâs el-Mevsılî (ö.334/945-46). Târîhu’l-Mevsıl, thk. Mahmud Ahmed Abdullah, Beyrût: Dâru’l-Kutubü’l-İlmiyye, 2006.
Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (ö.240/854-55). Târîhu Halîfe b. Hayyât, thk. Ekrem Ziyâ Ömerî, Dımaşk, Beyrût: Dârü’l-Kalem, Müessesetü’r-Risâle, 1397.
Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî, (ö.240/854-55). Tabâkatü Halife b. Hayyât, thk. Süheyl Zekkar, Dâru’l-Fikr, 1993/1414.
İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî (ö.321/933). Cemheretü’l-Lüga, thk. Remzî Münîr Be‘lebekî, Beyrût: Dâru’l-İlmü’l-Maleyîn, 1987.
İbn Hacer, Ebû’l-Fâdl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî (ö.852/1449). el-İsâbe fî temyizi’s-sahâbe, dirase ve thk. Adil Ahmed Abdülmevcud, Ali Muhammed Muavvaz, 8 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995/1415.
İbn Havkal, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Alî en-Nasîbî el-Bağdâdî, (IV/X. yüzyıl). Sûretü’l-arz, 2. Cilt. Leiden: E.J.Brill, 1938.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî (ö.456/1064). Cemheretü ensâbi’l- ‘Ârab, Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö.354/965). es-Sikât, thk. Muhammed Abdulmuîd Hân, Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniyye, 1393/1973.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî(ö.354/965). Meşâhîru ʿulemâʾi’l-emsâr, thk. Merzûk Alî İbrahim, Mensure: Dârü’l-Vefâ et-Tabâatu ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1991/1411.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî (ö.218/833). Siret-i İbn-i Hişâm, thk. Mustafâ es-Sekkâ, İbrahim Ebyârî, Abdülhafız eş-Şelbî. 2 Cilt. Mısır: Şirket Mektebe ve Matbaa Mustafâ el-Babî el-Halebî ve Evlâduhu, 1375/1955.
İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî (ö.774/1373). el-Bidâye ve’n-nihâye, 15 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1407/1986.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö.276/889). el-Maârif, thk. Servet Ukkaşe, Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Amme li’l-Kitâb, 1992.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö.276/889). el-İmâme ve’s-Siyâse: Hilafet ve Siyaset, terc. Cemalettin Saylık, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2017.
İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Meni’ ez-Zührî (ö.230/845), Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebir, thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Cilt 8. Beyrût: Daru’l-Kitabü’l-İlmiyye, 1990/1410.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö.630/1233). el-kâmil fi’t-tarih, thk. Ömer Abdusselam Tedmurî. 10 Cilt. Beyrût: Darû’l-Kitâbü’l-Arabî, 1417/1997.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (ö.630/1233). Üsdü’l-gâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe, mhk: Ali Muhammed Me‘ve, Adil Ahmed Abdülmûcûd, Dâru’l-Kitabü İlmiyye, 1415/1994.
İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. İshâk b. İbrâhîm el-Hemedânî (III-IV./IX-X. yüzyıl). Kitâbü’l-Büldân, thk. Yûsuf Hadî, Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1996.
Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah, (1067/1657). Keşfü’z-zunûn an esâmi'l-kütüb ve'l-fünûn, terc. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
Kehhâle, Ömer Rızâ (1905-1987), Mu‘cemu kabâ’ili’l-Arabî’l-kadîme ve’l-hadîse, 4 Cilt. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1994/1414. Kelbî, Ebû’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. Sâib b. Bişr el-Kelbî el-Kûfî (ö.204/819 [?]), Nesebü Meʿad ve’l-Yemeni’l-kebîr, thk. Naci Hasan. 2 Cilt. Beyrût: Alemü’l-Kütüb; Mektebetü’n-Nehdati’l-Arabîyye, 1988/1408.
Kelbî, Ebû’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. Sâib b. Bişr el-Kelbî el-Kûfî (ö.204/819 [?]), Kitâbü’l-Esnâm, thk. Ahmed Zeki Başa, Kahire: Darü’l-Kitabü’l-Mısriyye, 2000.
Kudâme b. Ca‘fer, Ebû’l-Ferec Kudâme b. Ca‘fer b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî (ö.337/948 [?]). Kitâbü’l-harâc ve sınaatü’l-kitâbe, thk. Muhammed Hüseyin Zebidî, Bağdâd: Dârü’r-Reşid, 1981.
Massignon, Louis, (1382/1962). Hıtatü’l-Basra ve Bağdâd, terc. İbrâhim Samerraî, Beyrût: el-Müessesetü’l-Arabîyye li’d-Dirasat ve’n-Neşr, 1981.
Müberred, Ebû’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd b. Abdilekber b. Umeyr el-Müberred el-Ezdî es-Sümâlî (ö.286/900). Nesebü ‘Adnân ve Kahtân, thk. Abdülazîz el-Meymenî er-Râckûtî, el-Hind: Lecnetü’t-Te’lif ve’t-Terceme ve’n-Neşr, 1936/1354.
Sâlih b. Ahmed, Sâlih b. Ahmed b. Alî Bek b. Muhammed Bek b. Osman el-Alî el-Abdelî, “Hıtatü’l-Basra”, Mecelletü’l-Sûmer, 8, (1952), 72-83.
Şemmâhî, Ebû’l-Abbâs Bedrüddîn Ahmed b. Saîd b. Abdilvâhid (ö.928/1522). Kitâbü’s-siyer, dirase ve thk. Muhammed Hasan, 3 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Medari’l-İslâmî, 2009.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî (ö.310/923). Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk, thk. Muhammed Ebü’l-Fâdl İbrâhim. 11.Cilt. Beyrût: Dâru Süveydan, t.y.
Temir, Hakan, Nesep Atlası, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları 2021.
Tevfik Rüştü Topuzoğlu, “Hâlil b. Ahmed,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 15/309-312.(İstanbul: TDV Yayınları, 1997).
Usluer, Mehmet, Basra Kuruluşundan Emevîlerin Sonuna Kadar Toplumsal Yapı, İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
Vekî‘, Ebû Bekir Muhammed b. Halef b. Hayyân Vekî‘ ed-Dabbî (ö.306/918). Ahbârü’l-kudât, thk. Abdulaziz Mustafa Merâğî. 3 Cilt. Mısır: Mektebetü’l Ticaretü’l Kübra, 1947.
Ya‘kûbî, Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Ca‘fer b. Vehb b. Vâzıh (ö.292/905’ten sonra). Târîhü’l-Ya‘kûbî, Beyrût: Dâru Sadr, t.y.
Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî (ö.626/1229). Mu‘cemü’l-büldân, 7 Cilt. Beyrût: Dâru Sadr, 1995.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî (ö.748/1348). Tezkiretü’l-huffâz, 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998/1419.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî (ö.748/1348). Tarihü’l-İslâm ve vefeyatü’l-meşahir ve’l-a’lâm, thk. Beşşâr Avvad Ma‘ruf. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.