ÖLENG/(Y)ÖLEN SÖZCÜĞÜ VE NEVAYÎ İLE BABUR’DA BİR TÜR OLARAK ÖLENG

Tarihî ve etimolojik sözlüklerde “şarkı, türkü” anlamına gelen ölengin, öncelikle köken bilgisi ve anlam bilgisi yönünden ele alındığı bu makalede tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde kullanılan farklı biçim ve anlamlarına da yer verilmiştir. Ölengi edebî bir terim olarak ise ilk kez ele alan Fuad Köprülü, “Tuyug” adlı makalesinin üçüncü bölümünde Nevayî’nin Mizanü’l-Evzan’ında ve Babur’un Aruz Risalesi’ndeki Doğu Türklük alanına ait bazı nazım biçimlerine yer verirken ölenglerden de bahseder. Ali Şir Nevayî’nin İskendername adlı mesnevisinde âdeta su ilahesi “Ölenk” için söylenen şarkıları hatırlatırcasına yer alan ve “öleng” sözcüğüyle bitirilen nakaratlı söyleyiş, sözcüğün “şarkı, türkü” biçimindeki anlamıyla ilişkilendirilerek düşünüldüğünde “öleng”in bir tür adı olarak da anlam alanının genişlediğine işaret etmektedir. Edebî bir terim olarak kullanılan ve Doğu Türklük alanına özgü olan bu türün, özelliklerinin ilk kez belirtildiği Babur’un Aruz Risalesi’nin Paris ve Tahran’da bulunan nüshalarındaki ilgili satırlara yer verilmiş, örnekler bugün de çağdaş Türklük alanlarında görülen ölenglerle karşılaştırılarak sözcüğün köken ve anlam bilgisine dair bazı değerlendirmelerde bulunulmuş ve Köprülü’nün sadece Paris nüshasına dayalı okumalarındaki bazı eksikler Tahran nüshasıyla giderilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

öleng, yölen, türkü, düğün şarkısı, Nevayî, Babur

ON THE WORD OF ÖLENG/(Y)ÖLEN AND ÖLENG THAT IS A TYPE IN THE NAWAİ AND BABUR’S WORKS

Öleng which means “song, folk song” in historical and etymological dictionaries, primarily discussed in care of etymological and semantic in this paper, and its different forms and meanings in the historical and contemporary Turkish dialects has also been presented. Fuad Köprülü had discussed firtsly that öleng is a literary term. Fuad Köprülü had inserted some verses from the field of East Turkish that are in Nawai’s Mizan al-Awzan and in Babur’s Tractate of Aruz, “tuyug” called in the third part of his article. And also he had dealed with ölengs. In Ali Shir Nawai’s İskendername the chorused way of saying which has been finished within word of “öleng” and has been placed so to say ıt is reminding that has been sung songs for goddess of the water “Ölenk”, is indicate the word of “song, ballad” when considered in relation to the meaning in the form of “öleng” suggests that expanding the sense of space in a type name. In addition to, species of this poetry used as a literary term in Eastern Turkic field that is unique. The first time its properties mentioned in the copies in Paris and Tehran of Babur’s Tractate of Aruz. In thiş study, the lines which are in these copies included and these were compared with contemporary Turkic fields’s ölengs; so discussed about evaluations of etymological and semantic of the word and Köprülü’s some of the deficiencies about “öleng” that are be derived from just read in Paris based on copies of copies has been resolved with Tehran.

Keywords:

öleng, yölen, folk song, wedding song, Nawai, Babur,

PDF

___

AKABİROV, S. F., T. A. ALİKULOV vd., Özbek Tilining İzahli Lugati II, Özbekistan SSR Fanlar Akademiyası A.S. Puşkin Namidagi Til ve Adabiyet İnstituti, Moskova, 1981.
CLAUSON, Sir Gerard, Sanglax, A Persian Guide to the Turkish Language by Muhammad Mehdí Xān, (Faksimile Text with an Introduction an Indices by Sir Gerard Clauson), London, 1960.
CLAUSON, Sir Gerard, An Etimological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford, 1972.
COURTEILLE, Abel Pavet De, Dictionnaire turk-oriental, destiné principalment à faciliter la lecture des ouvrages de Bâber, d’Aboul-Gâzi et de Mir-Ali-Chir-Navâï, Paris MDCCC LXX [=1870].
DOERFER, Gerhard, Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen II, Wiesbaden, 1965.
ERCİLASUN, Ahmet Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1992.
EROL, Hülya Arslan, Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2008.
GOPURİ, Gulam, Uygur Şiveleri Sözlüğü, Milletler Neşriyatı, Pekin, 1986.
GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü II (O-Z), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.
KAÇALİN, Mustafa, Niyazî, Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
KANAR, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul, 2008.
KARA, Funda, Muģammed Yaķub-ı Çingí, Zebân-ı Türkî (Kélür-nâme), İnceleme-Metin-Dizin, Fenomen Yayıncılık, Erzurum, 2011.
KENESBAYOĞLU, İ. K. vd., Kazak Türkçesi Sözlüğü, (Çev. Nuri Yüce, Hasan Oraltay, Saadet Pınar), Türk Dünyası Araştırmaları Yayınları, İstanbul, 1984.
KÖPRÜLÜ, Fuad, Edebiyat Araştırmaları I-II, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1989.
LESSING, Ferdinand D., Moğolca-Türkçe Sözlük 2: O-C (Z), (Çev. Günay Karaağaç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.
NECİP, Emir Necipoviç, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, (Çev. İklil Kurban), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
RADLOFF, Wilhelm, Versuch enies Wörterbuches der Türk-Dialecte I, Sankpeterburg, 1893.
RÄSÄNEN, Martti, Versuch eines etymologischen Wörterbuch der Türksprachen, Helsinki, 1969.
SEYİDOV, Mirali, “Azerbaycan Mitolojik Tefekkürünün Kaynakları II – Ölenk” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 6, Erzurum, 1996, s. 11-27.
Şeyĥ Süleymān, Efendi-i Özbekí el-Buĥārí, Luġat-i Çaġatay ve Türkí-i ʿOśmāní, İstanbul [rūmí] 1298, [hicrí] 1300 (1882), Türk Dilleri Araştırmaları, XIII, İstanbul, 2003.
TEKİN, Talat, Mehmet ÖLMEZ vd., Türkmence-Türkçe Sözlük, Simurg Yayınları, Ankara, 1995.
TÖREN, Hatice, Alî Şîr Nevâyî Sedd-i İskenderî, İnceleme-Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2001.
Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi (Nesir-Nazım) - Özbek Edebiyatı I, XIV, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000.
Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, IX (L-R), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1977.
YAKELLO, İ.D., Polnii Persidsko-arabsko-russkii slovarı, Taşkent, 1910.
YUDAHİN, K. K., Kırgız Sözlüğü II, (Çev. Abdullah. B. Taymas), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.