XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli Kazaları ve Statüleri (Kazasker Ruznamçelerine Göre)

Osmanlıda kazalar, başlarında ilmiye kökenden gelen kadı unvanlı sivil idarecilerin bulunduğu idarî birimlerdir. Osmanlı öncesi Türk-İslam devletlerinde görülmeyen kaza yapılanması erken dönem Osmanlı idari sisteminde de yoktur. XV. yüzyıldan itibaren toprakların genişlemesi, artan sancak sayısı ve bir sancaktaki kazaî işlere tek bir kadının yetişememesi gibi sebepler sancak yapılanmasından farklı olarak kaza/kadılık bölgelerinin oluşmasına neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nde kadılıklar nüfus, mevkii ve başlarında bulunan kadılara sağladıkları gelirler dikkate alınarak öncelikle mevleviyet ve kasaba kadılıkları olmak üzere iki ana gruba ayrılmışlardır ve bu idari birimlerde görev yapacak tüm kadıların tayin, terfi, azil gibi özlük işlemlerinden XVI. yüzyılın ikinci yarısına kadar kazaskerler yetkili olmuşlardır. Bu dönemden sonra mevleviyetler şeyhülislamın yetkisine geçerken, kazaskerler kasaba kadılıkları olarak tanımlanan kazalarda görev alacak kadıların özlük işlemleriyle ilgilenmişlerdir. Mevleviyet kadılıklarına yapılan tayinler ruus defterlerine kaydedilirken kasaba kadılılarına atanan kadıların tayin-terfi işlemleri ise Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin başlarında bulundukları kazaskerlik dairelerinde tutulan kazasker ruznamçelerine kayıt edilmişlerdir. Bu bağlamda kazasker ruznamçeleri Osmanlı kaza teşkilatına dair önemli bilgiler içermektedirler. Bu çalışmada, XVIII. yüzyılın ilk yarısında, H.1118-1170 (1706-1756), Rumeli kazaskerliği tarafından yapılan kadı atamaları içeren kazasker ruznamçeleri kullanılarak Osmanlı kaza teşkilatının işleyişine dair tespitler yapılmıştır. Ruznamçe verileri çerçevesinde Rumeli kazaskerliğine bağlı kazaları XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki sayısı XVI-XVII. yüzyıl kaza sayılarıyla karşılaştırmalı ortaya konulmuş, kazaların mansıb, maişet ve te’bîd statüleriyle kadılar tarafından tasarruf edilmeleri örneklerle açıklanmıştır. Ayrıca kazaların statülerinde yapılan değişikliklerin teşkilatın işleyişine etkileri ve alınan tedbirler, kazaların ilhak ve ifraz edilmeleri çalışmanın başlıkları arasındadır.

Rumelia Districts and Their Status in the First Half of the XVIII. Century (According to Kadi’asker Agendas)

Districts in the Ottoman state are administrative units ruled by civil administrators with a scholarly background, called kadi. The structure of districts which cannot be seen in the pre-Ottoman Turkish-Islamic states were also not present in early periods of the Ottoman administration system. Based on reasons like the fact that as from the XV. century grounds were expanded, the number of sandjaks increased, and a single kadi was not able to manage administrative business in a sandjak resulted in the establishment of district/kadiship regions aside from the sandjak organisation. Kadiships in the Ottoman state have been divided into two main groups named mevleviyet and kasaba kadiships according to their population, place and the type of income of their kadis, and personnel affairs like assignment, promotion, dismissal of kadis who were assigned to these group of subprovinces have been carried out by the kadi’asker (military judge) until the second half of the XVI. century. Thereafter, mevleviyet kadiships were delivered to the authority the shaykh al-islam, while the kadi’asker was responsible for the personnel affairs of kadis appointed to kadiships called kasaba (village). Assignments to mevleviyet kadiships were registered in ruus journals, however, the assignment and promotion affairs of kasaba kadiships were recorded in kadi’asker agendas kept at the kadi’asker departments under the authority of Anatolian and Rumelia kadi’askers. Therefore, kadi’asker agendas contain important information about the Ottoman district organisation. In this study determinations with regard to the operation of the Ottoman district organisation have been made by using kadi’asker agendas containing kadi assignments made by the Rumelia kadi’asker in the first half of the XVIII. century, H.1118-1170 (1706-1756). On base of data obtained from these agendas the number of districts attached to the Rumelia kadi’asker in the first half of the XVIII. century has been compared with the number of districts in the XVI-XVII. Century. The status of rank, subsistence and dismissal in districts as well as their disposition by kadis have been explained with examples. Furthermore, the effect of changes in the status of districts, and measures taken as well as annexation and subdivision of districts have been included in this study.

PDF

___

Meşihat Arşivi(=MA), Rumeli Kazasker Ruznamçesi (=RKR), 198/21; 220/43; 237/60; 239/62; 240/63; 241/64; 243/66; 245/68; 246/69; 247/70; 248/71; 250/73; 251/74; 252/75; 253/76; 254/77; 256/79; 257/80; 258/81; 259/82; 261/84; 264/87; 265/88; 266(238)/89; 267/90; 268/91; 269/92; 271/94; 272/95; 273/96; 276/99; 307/130.
Nuriosmaniye Kütüphanesi (=NOK), Anadolu Kazasker Ruznamçesi (=AKR), Yeni Kayıt, 4569/31.
Afyoncu, E. (2008). Rûznâmçe. Diyanet İslam Ansiklopedisi (=DİA) , XXXV, 276-278.
Akdağ, M. (1979). Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (Vol. II). Tekin Yayınevi.
Akdağ, M. (1955). Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi , XIII (I-II).
Akiba, J. (2005). From Kadî to Naib: Reorganization of the Ottoman Sharia Judiciary in the Tanzimat Period. In Book chapter in the Frontiers of Ottoman Studies: State, Province and the West (Vol. I). I.B.TAURIS.
Alan, E. (2015). Kadıasker Ruznamçelerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kadılık Müessesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi.
Aydın, B., Yurdakul, İ., & Kurt, İ. (2006). Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM).
Baltacı, C. (1979). Kâdî-asker Rûz-nâmçeleri’nin Tarihî ve Kültürel Ehemmiyeti. İslam Medeniyet Mecmuası , IV (I), 55-100.
Baltacı, C. (1991). Arpalık. Diyanet İslam Ansiklopedisi (=DİA) , III, 392-393.
Barkan, Ö. L. (1964). 894 (1488-1489) Yılı Cizyesinin Tahsilâtına Âit Muhasebe Bilançoları. Belgeler , I (I), 1-117.
Baykara, T. (2002). Kaza. Diyanet İslam Ansiklopedisi (=DİA) , 119-1120.
Beyazıt, Y. (2009). Osmanlı İlmiye Tarîkinde İstihdam ve Hareket: Rumeli Kadıaskerliği Ruznâmçeleri Üzerine Bir Tahlil Denemesi (XVI. Yüzyıl). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktara Tezi.
Beyazıt, Y. (2010). Osmanlı’da Kaza Sınırlarını Belirleyen Temel Etkenler. Doğu Batı (53), 75-98.
Beyazıt, Y. (2014). Osmanlı İlmiye Mesleğinde İsdihdam (XVI. Yüzyıl). Türk Tarih Kurumu.
Çakar, E. (2002). Kanuni Sultan Süleyman Kanun-nâmesine Göre 1522 Yılında Osmanlı İmparatorluğu’nun İdarî Taksimatı. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , XII (I), 261-282.
Erünsal, İ. (1980). Nuriosmaniye Kütüphanesinde Bulunan Bazı Kadıasker Ruznamçeleri. İslam Medeniyet Mecmuası , IV (III), 19-31.
Gündoğdu, İ. (2009). Osmanlı Tarihi Kaynaklarından Kazaskerlik Rûznâmçe Defterleri ve Önemi. Uluslararası İnsan Bilimleri Dergisi , VI (2), 697-722.
İnalcık, H. (2003). Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ. (R. Sezer, Trans.).
İpşirli, M. (1994). Osmanlı Devlet Teşlikatına Dair Bir Eser: Kavânîn-i Osmanî ve Râbıta-i Âsitâne. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi (XIV), 9-35.
İpşirli, M. (2002). Kazasker. DİA , XXV, 240-243.
İpşirli, M. (2003). Mansıb. Dİyanet İslam Ansiklopedisi (=DİA) , XXVIII, 4.
İpşirli, M. (2011). Tekaüt. Diyanet İslam Ansiklopedisi , XL, 340-341.
Kuru, L. (2016). Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyar Araştırmaları Entitüsü Doktora Tezi.
Ongan, H. (1958). Ankara’nın 1 Numaralı Şer’iye Sicili.
Ortaylı, İ. (2018). Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Kronik Kitap.
Sahillioğlu, H. (1988). Ruznâmçe. Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri (28 Nisan-3 Mayıs 1986) Bildiriler, (pp. 113-139).
Sâmi, Ş. (1989). Kâmus-ı Türkî.
Sevinç, P. (1994). 955-982/1548-1574 Tarihli Osmanlı Beylerbeyi ve Sancakbeyileri Tevcîh Defteri (563 nr.). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı.Türk Tarih Kurumu.
Ünal, M. A. (2002). Osmanlı Müesseseleri Tarihi. Fakülte Kitapevi.
Yurdakul, İ. (2008). Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilâtı’nda Reform (1826-1876). İletişim Yayınları.

Turkish Studies - Historical Analysis-Cover

ISSN: 2667-5552
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ