İLHANLILAR DÖNEMİ’NDE MERÂGA VE TEBRÎZ GÖZLEMEVLERİ

İstilacı bir yaklaşımla servis edilen İlhanlılar, bilinenin aksine bilimve kültür sahasına önem vermişlerdir. Hülağü Han Dönemi’nde (1256-1265) ele geçirilen bölgelerden toplanan değerli eserler ve dönemin öndegelen bilim adamları başta astronomi bilimi olmak üzere tıp, matematikve kimya bilimlerinde faaliyetlerde bulunmaları için Merâga’da istihdamedilmişlerdir. Hülağü Han Azerbaycan’ın Merâga şehrinde bir rasathaneinşa etmiştir. Nasîrüddîn Tûsî ve dönemin önde gelen bazı bilimadamlarını buraya toplamıştır. Irak, İran ve Suriye bölgelerinde toplanankitaplar bu rasathanenin kütüphanesine taşınmıştır. Hülağü Han,Nasîrüddîn Tûsî ile Merâga’da topladığı dönemin önde gelen biliminsanları ekibinden rasatlar yapmalarını ve bu rasatların sonuçlarını 12yılda tamamlanmalarını istemiştir. Merâga Gözlemevi’nin önemliözelliklerinden biri de ilk kez vakıf gelirleriyle finanse edilen bir kurumolmasıdır. Hülâgû Han tarafından tahsis edilen gelirlerle ihtiyaçlarıkarşılanan gözlemevi, ekonomik açıdan desteklenmiştir. İlhanlılarDönemi’nde rasat yapılan bir diğer gözlemevi de Tebrîz’de inşa edilmiştir.İslâmiyet’in İlhanlıların resmî dini olmasını sağlayan İlhanlı hükümdarıGâzân Han (1295-1304), 1300 yılında Tebrîz'de giderleri Vakıf tarafındankarşılanan bir gözlemevi kurmuştur. Bu gözlemevinde güneş gözlemleriiçin yeni gözlem aletleri geliştirilip kullanılmıştır. Ayrıca dünyanın dörtbir tarafından Merâga ve Tebriz gözlemevlerine gelen bilim insanlarıİlhanlı astronomisinin ulaştığı bilimsel gelişmişlikten istifade etmeyeçalışmışlardır. Bu makalede İlhanlılar döneminde Merâga ve Tebriz’deaçılan gözlemevleri ve bu gözlemevlerinde çalışan bilim insanlarıanlatılmaktadır.

MARAGHA AND TABRÎZ OBSERVATIONS IN THE PERIOD OF ILKHANIDS

Ilhans, who were served with an invasive approach, gave importance to science and culture field in contrast to the known ones. The valuable works gathered from the regions seized during the Hulagu Khan Period (1256-1265) and the leading scientists of the period were employed in the Maragha to engage in activities in the science of astronomy, medicine, mathematics and chemistry. Hulagu Khan built an observatory in the Maragha city of Azerbaijan. He gathered some of the prominent scientists of the time and Nasîr al-dîn Tûsî. Books collected in Iraq, Iran and Syria regions have been moved to the library of this observatory. Hulagu Khan wanted them to conduct observations from the team of leading scientists of the period they gathered at Maragha with Nasîr al-dîn Tûsî and to complete the results of these observations in 12 years. One of the important features of the Maragha Observatory is that it is an institution financed for the first time by foundation revenues. The observatory, whose needs were met by the revenues allocated by Hulagu Khan, was supported economically. Another observatory in the Ilkhanians Period was built in Tabrîz. The Ilhanli ruler Gâzân Khan (1295-1304), who helped Islam to be the official religion of the Ilkhanians, established an observatory in 1300 in Tebrîz, whose expenses were covered by the Foundation. New observation instruments for solar observations were developed and used in this observatory. In addition, scientists from all over the world came to the observatories of Maragha and Tabriz to benefit from the scientific development reached by the Ilkhanid astronomy. This article describes the observatories opened in Maragha and Tabriz during the Ilkhanians and the scientists working in these observatories.

PDF

___

Alâeddin Ata Melik Cüveyni (1988). Tarih-i Cihangüşa. c. I. Çev. Mürsel Öztürk. Ankara: KTB Yayınları.
Aydoğmuşoğlu, Cihat (2007). Tarihte Tebrîz. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Ballay, Ute (1990). “The Astronomıcal Manuscrıpts of Nasır Al-Dın Tusı”. Journal Of Arabic, 3 (Nov.), s. 389-392.
Bardi, Alberto (2018). “The Paradosis Of The Persian Tables: A Source On Astronomy Between The Ilkhanete And The Eastern Roman Empire”. Journal For The History Of Astronoy, Vol 49, İssue 2, s. 239-260.
Barthold, W (1945). “ Gâzân Han”. İA, c. IV, MEB Yayınları, İstanbul, s. 729-730.
Berry, M. A. Arthur (1898). A Short History Of Astronomy. London.
Bier, Carol (2012). “The Decagonal Tomb Tower at Maragha and Its Architectural Context: Lines of Mathematical Thought”. Nexus Netw, J. 14, s. 251–273.
Bilgili, Ali Sinan (2011). “Tebrîz”. DİA, c. XL, TDV Yayınları, İstanbul, s. 219-222.
Dabashi, Hamid (2008). “Khavajah Nasir al-Din al-Tusî: The Philosopher, vizier and Intellectual Climate Of his Times”. Ed. Seyyed Hossein Nasr and Oliver Leaman, History of Islamic Philosophy, New York, s. 940-1032.
Dalen, Benno Van (2007). “Wâbkanawî: Shams al-Munajjim (Shams al-Dîn) Muḥammad ibn Alî Khwâja al-Wâbkanawî”. The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Vol II, Editor: Thomas Hockey, Springer, New York, s. 1187.
Danız, Ramiz (2018). “Maragha Observatory and its Scientists”. İRS History, 3(35), Summer, s. 10- 15.
Demirkol, Murat (2007). Nasîruddin Tûsî'nin İbn Sinacılığı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri (İslam Felsefesi) Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
Dilgan, Hamit (1963). Büyük Türk Âlimi Nasîrüddîn Tûsî. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi.
El-Belâzuri (2013). Fütûhû’l Büldân. Çev Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları. Fazlıoğlu, İhsan (2016-17). “Çin-İslâm Kültür Havzası: Kişiler ve Eserleri”. https://omeruzunagac.com/2018/08/09/cin-islam-kultur-havzasi-kisiler-ve-eserler-ihsanfazlioglu/ (E.T. 27.10.2019).
Gregory Ebü’l-Farac (1945). Abu’l Farac Tarihi. c. I, Çev. Ömer Rıza Doğrul. TTK. Ankara.
Hairi, Abdulhadi (1968). Nasîr al-Din Tusi and the Mongol Invasion of Baghdad. Canada. Haramundanis, Katherine (2007). “Chioniades, Gregor (George)”. The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Vol I, Editor: Thomas Hockey, New York: Springer, s. 229.
Haykıran, Kemal Ramazan (2015). İlhanlılar Zamanında Kültür ve Eğitim. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
İbn Battûta (2000). İbn Battûta Seyahatnamesi. c. I. Çeviren: A. Sait Aykur. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
İbn Havkal (2014). 10. Asırda İslam Coğrafyası. Çev: Ramazan Şeşen. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
İbn Teymiyye (1406/1986). Minhâcü’s-Sünneti’n-Nebeviyye. Nşr. M. Reşâd Sâlim. c. III. Riyad.
Kar, Aykut (2018). “Merâga Rasadhanesi’nde Gökbilim Çalışmaları: Zîc-i İlhânî”. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, c. II, Sayı 3, Ocak, s. 93-103.
Karadaş, Cağfer (2006). “Dâvûd-i Kayserî ve Genel Hatlarıyla Düşüncesi”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyât Fakültesi Dergisi, c. XV, Bursa, s. 1-17.
Kassam, Zayn R. (2004). “Tusi, Nasır al-din”. Encyclopedia Of İslam And The Müslim World, Vol II, Editor: C. Martin, New York, s. 701.
Kâtip Çelebi (2013). Cihannüma (Kitâb-ı Cihannûmâ). c. II. İstanbul: Mahya Yayıncılık.
Kaya, Seyfettin (2018). Selçuklular Döneminde Astronomi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi. Elazığ.
Kennedy, E. S. (1958). “The Sasanian Astronomical Handbook Zîj-i Shâh the Astrological Doctrine of ‘Transit’”. Journal of the American Oriental Society, Vol. 78, No. 4, Oct. - Dec., s. 246- 262.
King, David A. (1986). İslamic Matematic Astronomy. London. Köprülü, M.Fuad (1942). “Merâga Rasathanesi”. Belleten, c. VI, S. 23-24, s. 214-216.
Kutbüddin Muhammed b. Ali ed-Deylemî el-İşkeverî (1424/2003). Mahbûbü’l-kulûb: elMaḳâletü’s-Sâniye. c. II. (Nşr. Hâmid Sıdkî – İbrâhim ed-Dîbâcî). Tahran.
Lankford, John (1997). History Of Astronomy An Encyclopedia. Newyork.
Lohlker, Rüdiger. “Entangled Histories: Philosophy, Religion, Astronomy, and Mathematics”. https://www.academia.edu/38055669/Entangled_Histories_Philosophy_Religion_Astrono my_and_Mathematics (E.T. 11.4.2019).
Mirzâ Muhammed b. Süleyman Tünükâbünî (1396). Kısasü’l-ʿUlemâʾ. Tahran: İntişarat-ı İlmi.
Mozaffari, S. M. & Zotti, Georg (2013a). “The Observational Instruments at the Maragha Observatory after AD 1300”. Journal of American Oriental Society, 12, s. 45-179. ____________ (2013b). “Wâbkanawî’s prediction and calculations of the annular solar eclipse of 30 January 1283”. Historia Mathematica, 40, s. 235-261.
Nasr, Seyyed Hossain (1981). “Al-Tûsî”. Dıctıonary Of Scıentıfıc Bıography. Editor: Charles Coulston Gıllıspıe, Vol XIII, New York, s. 508-514.
Nasîrüddîn Tûsî (1988). Risâle Der Resm ve Âyîn-e İlhânî. (Devlet Finansı Üzerine Düşünceler) (Farsça Metin ve Türkçe İngilizce Trc. Mehmet Bayraktar). Ankara.
Nasîrüddîn Tûsî (1987). Science And Civilization İn İslam. Harvard.
Örs, Derya (1992). Tarih-i Olcaytu. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
Özgüdenli, Osman Gazi (2002). “XIV. Yüzyılda Tebrîz’de Bir Hayır ve Kültür Kurumu Şenb-i Gâzân (Gâzâniyye)”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 37, s. 253-289.
Özgüdenli, Osman Gazi (2004). “Merâga”. DİA, c. XXIX, TDV Yayınları, İstanbul, s. 162-163.
Pannekoek, Antonie (1989). A History Of Astronomy. Newyork.
Parviz, Vardjavand (1987). “The Maragheh Observatory: Iran”. Thematic Study on Astronomical Heritage, s. 163-164.
Paul D. Buell (2003). Historical Dictionary of the Mongol World Empire. Lanham-MarylandOxford: The Scarecrow Press. Pıngree, Davıd (1995). “Nasîr al-Dîn al-Tûsî's Memoir on Astronomy (al Tadhkira fi 'ilm al-hay a)”. The History of Science Society, Vol. 86, No. 2, s. 314.
Ragep, F. Jamil (2007). “Tûsî: Abû Ja’far Muhammad ibn Muhammad ibn al-Hasan Nasîr al-Dîn alTûsî”. The Biographical Encyclopedia of Astronomers, Vol II, Springer, New York, s. 1153- 1154.
Reşîdüddîn Fazlullah (2010). Camü’t Tarih. Farsçadan Çev: Erkan Göksu-H. Hüseyin Güneş. İstanbul: Selenge Yayınları.
Reşîdüddîn Fazlullah (2013). Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı). Çev: İsmail Aka, Mehmet Ersan, Hesamipour Khelejani. Ankara: TTK.
Reşîdüddîn Fazlullah (1940). Tarîh-i Mubârek-i Han. (Nşr. Karl Jhan). London.
Safedî. el-Vâfî bi’l-Vefâyât (1381/1962). c. I. İ’tena Hellmut Ritter. Franz Steiner Verlag Wiesbaden: Neşriyatü’l İslâmiyye.
Saliba, George (2009). “Arabic Planetary Theories After The Eleventh Century A.D.”. Encyclopedia of the History of Arabic Science, Volume-I, Roshdi Rashed: Editor, Newyork-London, s. 58- 128.
Sarton, George (1962). İntroduction To The History Of Science. Vol II/2. Baltimore.
Sayılı, Aydın (1946). Gazan Han Rasathanesi. Belleten, c. X, S. 40, Ekim, s. 625-640.
Sayılı, Aydın (1960). Observatories In Islam. Ankara.
Semerkandî Devletşah (2011). Devletşah Şair Tezkireleri (Tezkiretü’ş şuarâ). Çev. Necati Lugal. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Sezgin, Fuat (2008). İslam’da Bilim ve Teknik. c. II. İstanbul: İBB Başkanlığı Yayınları.
Strange, G. L. (1905). The Land of the Eastern Caliphate. Cambridge.
Şahin, Hanifi (2015). “Câmiu‘t-Tevârîh’e Göre Hân’ın Müslümanlığı ve Bunun İlhanlı Toplumuna Yansımaları”. Bilig, Bahar, S. 73, s. 207-230.
Şeker, Mehmet (1979). “İslam’da Astronomi ve Rasathaneler”. Diyanet Dergisi, c. XVIII, S.4, Temmuz-Ağustos, s. 245-246.
Şerbetçi, Azmi (2002). “Kutbeddîn-i Şîrâzî”. DİA, c. XXVI, TDV Yayınları, İstanbul, s. 487-488.
Şirinov, Agil (2012). “Nasîrüddîn Tûsî”. DİA, c. XLI, TDV Yayınları, İstanbul, s. 437-442.
Turgut, Ali (2007). “Nizâmeddin en-Nîşâbûrî”. DİA, c. XXXIII, TDV Yayınları, İstanbul, s. 181- 182.
Unat, Yavuz, Aydüz, Salim, Observatories, https://www.academia.edu/11768787/Observatories (E.T. 6.2.2019)
Vassâf (1344). Tarih-i Vassâf. Nşr. Abdülmuhammed Ayeti. Tahran.
Ya’kûbî el-Hamevî (1957). Kitabü’l el-Buldan. c. V. Beyrut.
Yuvalı, Abdulkadir (1996). “Gazan Han”. DİA, c. XIII, TDV Yayınları, İstanbul, s. 429-431.
Zehebi (748/1348). Tarihü'l-İslâm ve vefeyatü'l-meşahir ve'l-a'lâm (H. 671-680). Beyrut: Dârü'lKitâbi'l-Arabi.

Turkish Studies - Historical Analysis-Cover

ISSN: 2667-5552
Yayın Aralığı: Yılda 4 Sayı
Başlangıç: 2006
Yayıncı: ASOS Eğitim Bilişim Danışmanlık Otomasyon Yayıncılık Reklam Sanayi ve Ticaret LTD ŞTİ