YENİ UYGUR TÜRKÇESİNDE BİR ENKLİTİK EDATI: ze

ze enklitik edatı Yeni Uygur Türkçesi imlâsında bitişik yazıldığı için bir ek görüntüsü verir ancak ünlü uyumuna da uymaz. Bu özelliğiyle, ayrı bir leksik birim, bir enklitik edatı biçiminde olan bu yapı bazı Uygur ağızlarında ise kalınlık-incelik uyumuna uyan bir ek-edat durumundadır. ze enklitik edatı, i- ek-fiili + şart kipi eki kuruluşundan gelişmiştir. Yeni Uygur Türkçesi edebî dilinde, ayrı bir leksik birim olarak yer alan ze enklitik edatının Yeni Uygur Türkçesine özgü olduğu ve diğer Türk lehçelerinde bulunmadığı görüşü bazı araştırmacılar tarafından dile getirilir ancak bu enklitik yapısına şekil ve anlam bakımından yakın veya eşdeğer enklitiklere bazı Türk lehçelerinde kalıplaşmış birer morfolojik yapı veya leksik birim şeklinde, şu veya bu düzeyde, değişik fonetik varyantlarıyla birlikte rastlanır. ze enklitik edatı hemen hemen her kelime türü ile bütün cümle ögeleri ve cümle dışı unsurlara kelime ve kelime grubunun bir unsuru düzeyinde ulanabilir. Ulandığı cümle ögesini vurgulayarak konuşana mantıkî bir ara verme veya esas bir tavır alma imkânı sağlar. Edat, tavır almada dikkat çekilen duruma karşı konuşanın duygusunu ve öznel değerlendirmesini bildirmesini, kınama, vurgulama, sitem etme, olumsuz görüş bildirme veya tavır alma, küçümseme gibi değişik anlam nüansları katarak sağlayan bir leksik araç olarak görev yapar. Çalışmada, Yeni Uygur Türkçesindeki ze enklitik edatının şekil, anlam ve kullanım özelliklerinin incelenmesi amaçlanmıştır

ON THE ENCLITIC ZE IN MODERN UIGUR LANGUAGE

In modern Uigur Turkish orthography, the postposition enclitic ze gives an impression of a suffix since it is written as an adjunct to the word, yet it is inconsistent with the wovel harmony. In this respect this structure, which is in the form of an enclitic postposition, a separate lexical unit, acts as a suplementary-postposition in some Uigur dialects enabling consistency with the palatal harmony of the sound. The postposition enclitic ze has evolved from the construction of the form of i-substantive verb+conditional mood. The idea that the postposition enclitic ze, which occurs as a separate lexical unit in the new Uigur Turkish literary language, is specific to the new Uigur Turkish, and it not exist in the other Turkish dialects, is suggested by some researchers. However, some enclitics similar or equivalent to this enclitic structure in terms of a form or a meaning are somehow met in some Turkish dialects as a formalized morphological structure or lexical unit together with different phonetic variances. The postposition enclitic ze, with almost every kind of word, can be linked to all sentence and nonsentence elements as a part of a word or word phrase. By emphasizing the element of the sentence, it enables the speaker to have a logical break or develope a particular attitude. In this sense the enclitic ze, by adding various nuances to the sentence it is suffixed, acts as a lexical mean and provides a ground to the speaker to take a stand against the situation, enabling him to express a feeling, a subjective assesment such as a disapproval, an emphasize, a complaint, a negative opinion, a disdain or a humiliation. In this study, it is aimed at to examine the morphological, semantical and usage characteritics of the postposition enclitic ze in modern Uigur Turkish

PDF

___

Alt.: Altay Türkçesi.

Az.: Azerbaycan Türkçesi.

bkz.: bakınız.

Gag.: Gagavuz Türkçesi.

Hak.: Hakas Türkçesi.

Karay.: Karay Türkçesi

Kırg.: Kırgız Türkçesi.

ġor.: ġor Türkçesi.

Türk.: Türkiye Türkçesi.

Uyg. Uygur TürkçesiA: Ana Yurt-1. Zordun Sabir, ġincaŋ YaĢlar-Ösmürler NeĢriyati, Ürümçi 2006.

Ġ: Ġz (Tarihi Roman), Abdurahim Ötkür, ġincang Halk NeĢriyatı, Ürümçi 2010.

KRS: Kirgizsko-Russkiy Slovar I, II. (Hazırlayan. K. Yudahin).Glavnaya Redaktsiya Kirgizskoy Sovetskoy Entsiklopedii, Frunze 1985.

S: Semender, Muhammed Emin Çopani,ġincang Halk NeĢriyatı, Ürümçi 2003.

UTĠL: Uygur Tiliniŋ Ġzahliḳ Luğiti,Hazırlayanlar: Abliz YAKUB; Ğenizat ĞEYURANĠ vd., ġincaŋ Heliḳ NeĢriyati, Ürümçi 1999.

BARUTÇU F. Sema, “Türkçede Enklitik Edatlar Üzerine: ÇI / ÇU”, Kök AraĢtırmalar Dergisi, C. III, Sayı: 2, Güz 2001, s. 75-86.

BASKAKOV N.A., Grammatika Sovremennogo Literaturnogo Turetskogo Yazıka, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad, 1956a.

BASKAKOV N.A., “Sisteme Spryajeniya ili Ġzmeneniya Slov po Litsam v Yazıkah Tyurkskoy Gruppı”, Ġssledovaniya po Sravnitel‟noy Grammatike Tyurkskih Yazıkov, Çast Vtoraya, Morfologiya, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva, 1956b, s. 263-303.

BASKAKOV N.A., Grammatika Xakasskogo Yazıka, Ġzdatel‟stvo “Nauka”, Glavnaya Redaktsiya Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1975.

BASKAKOV N.A., “Mehanizm Agglyutinatsii i Protsessı Grammatikalizatsii Samostoyanet‟nıx Slov v Tyurkskih Yazıkah”, Voprosı Yazıkoznaniya, 1978/6, Ġzdatel‟stvo Nauka, Moskva, s. 52-62.

BASKAKOV N.A.; ĠNKĠJEKOVA-GREKUL, Xakassko-Russkiy Slovar, Xakasskiy Yazık (Fonetiçeskaya Struktura, Slovarnıy Sostav i Grammatiçeskiy Stroy), Gosudartstvennoye Ġzdatel‟stvo Ġnostrannıx i Natsional‟nıx Slovarey, Moskva, 1953.

BAYDAR T., “Erzincan ve Yöresi Ağızlarında -sA Enklitiği”, SÜ, SBE, Türkiyat AraĢtırmaları Dergisi, Sayı: 31, Bahar 2012, Konya, s. 83-92.

BLAGOVA G. F., “Sootnositel‟nıe Glagolnıe Formı v Uzbekskom Literaturnom Yazıke”, Voprosı Yazıkoznaniya, 1958/4, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk SSSR: Moskva, s. 86-95.

Derleme Sözlüğü XI, U-Z, (Hazırlayan: Gülten Akın Cankoçak), Türk Dil Kurumu Yayınları, Sayı: 211/11, Ankara, 1979.

DEVELLĠOĞLU F., Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1990.

DIRENKOVA N.P., Grammatika ġorskogo Yazıka, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk SSSR, MoskvaLeningrad, 1941.

DOĞAN L., “Uygur Türkçesi‟nde çu, ġu ve ze Edatları”, Turkish Studies, Volume 7/1 Winter 2012, s. 889-902.

EFENDĠOĞLU S., “Cümle MenĢeli Edatlar”, A.Ü. Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 31, 2006, Erzurum, s. 193-206.

EHMET T.; MUSA E.; YOLBOLDĠ N., Hazirḳi Zaman Uyğur Tili, ġincaŋ Maarip NeĢriyati, Ürümçi, 1992.

ERCĠLASUN A.B., “La Enklitiği ve Türkçede Bir “PekiĢtirme Enklitiği” Teorisi”, Dil AraĢtırmaları Dergisi, Sayı: 2 Bahar 2008, s. 35-56.

ERDAL M., A Grammar of Old Turkic, E,J, Brill, Leiden-Boston, 2004.

ERGĠN M., Türk Dil Bilgisi, Boğaziçi Yayınları, Ġstanbul, 2008.

FĠLONENKO V.Ġ., Grammatika Balkarskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya, KabardinoBalkarskoe Gosudarstvennoe Ġzdatel‟stvo, Nalçik, 1940.

GENCAN T.N., Dilbilgisi, TDK Yayınları, Ankara, 1979.

KARABEYOĞLU A. R., “Orhon Yazıtları‟nda bol- ve er- Fiilleri Üzerine”, TÜBAR-XXII, 2007, s. 87-100.

KAYDAROV A., “Kratkiy Grammatiçeskiy Oçerk Uygurskogo Yazıka”, Uygursko-Russkiy Slovar‟ (S Prilojeniem Kratkogo Grammatiçeskogo Oçerka Uygurskogo Yazıka, Sostav A, Kaydarovım), 1961, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR, Almatı, s. 289-328.

KAYDAROV A.; SADVAKASOV G., TALĠPOV T., Hazirqi Zaman Uygur Tili, 2, Qisim, Morfologiye ve Sintaksis, ġincaŋ Xelq NeĢriyati, Ürümçi, 1983.

KĠBĠROVA ġ.; TZUNVAZO Yu., Uygursko-Russkiy Slovar‟ (S prilojeniem kratkogo grammatiçeskogo oçerka uygurskogo yazıka, Sostav A, Kaydarovım), 1961, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk Kazahskoy SSR, Almatı.

KORAġ H., “Özbek Türkçesinde e- ve bol- Yardımcı Fiillerinin Birbirinin Yerine Kullanılması, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2008, Elazığ, s. 141-150.

KORKMAZ Z., Türkiye Türkçesi Grameri (ġekil Bilgisi), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.

LEWIS G.L., Turkish Grammar, Oxford University Press, New York, 1967 . MALOV S. Ye., Uygurskiy Yazık, Hamiyskoe Nareçiye, Tekstı, Perevodı i Slovar, Ġzdatel‟stvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad, 1954.

MALOV S. Ye., Lobnorskiy Yazık, Ġzdatel‟stvo AN Kirgizskoy SSSR, Frunze, 1956.

MUHEMMED M., Hazirḳi Zaman Uygur Tiliniŋ Qumul ġėvisi, ġincaŋ-Tėhnika Sehiye NeĢriyati (K), Ürümçi, 1997.

MUSAYEV K.M. Grammatika Karaimskogo Yazıka, Fonetika i Morfologiya, Ġzdatel‟stvo Nauka, Moskva, 1964.

NADJĠP E.N. Sovremennıy Uygurskiy Yazık, Ġzdatel‟stvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1960.

ÖZKAN N. Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK Yayınları: 657: Ankara, 1996.

ÖZTÜRK R., Yeni Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları: 593, Ankara, 2010.

PRITSAK O., “Das Neuuigurische” (in: Jean Deny, Kaare Grønbech, Helmuth Schell and Zeki Velidi Togan (eds)), Philologiae Turcicae fundamenta,Franz Steiner Verlag, Wiesbaden, 1959, s. 525-563.

SADVAKASOV G., Yazık Uygurov Ferganskoy Dolinı, Leksika, Morfologiya i Yazıkovaya Ġnterferentsiya 2, Ġzdatel‟stvo Nauka Kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1976.

SADVAKASOV G., Stroy Uygurskogo Yazıka, Nauka Kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1989.

ġÇERBAK A.M., “O sposobah i istoriçeskoy glubine obrazovaniya morfologiçeskih elementov v tyurkskih yazıkah”, Voprosı Yazıkoznaniya, 1978/4, Ġzdatel‟stvo Nauka, Moskva, s. 32-46.

ġĠRALĠYEV M.ġ.; SEVORTYAN E.V. Grammatika Azerbaydjanskogo Yazıka (Fonetika, Morfologiya i Sintaksis), Ġzdatel‟stvo Elm, Baku, 1971.

TENĠġEV E.R. Sravnitel‟no-Ġstoriçeskaya Grammatika Tyurkskih Yazıkov-Morfologiya, Nauka, Moskva, 1988.

TÖMÜR Hemit, Hazirḳi Zaman Uyġur Tili Grammatikisi (Morfologiye), Milletler NeĢriyati, Pekin, 1987.

TURGUNBAYEV C., “Kırgız Türkçesindeki bol- Fiilinin ĠĢlevleri ve Türkiye Türkçesindeki KarĢılıkları, Türkbilig, 2008/15, s. 126-135, 2008.

Uygur Tiliniŋ Ġzahliḳ Luğiti, (Hazırlayanlar: Abliz YAKUB; Ğenizat ĞEYURANĠ vd,), ġincaŋ Heliḳ NeĢriyati, Ürümçi, 1990.

YUDAHĠN K.K., Kirgizsko-Russkiy Slovar I-II, Glavnaya Redaktsiya Kirgizskoy Sovetskoy Entsiklopedii, Frunze, 1985.

YULDAġEV A.A., “Leksikalizatsiya Tyurkskih Grammatiçeskih Form Kak Ob‟yekt Slovoobrazovatel‟noy Morfologii i Slovar‟ya, Voprosı Yazıkoznaniya, 1977/1, Ġzdatel‟stvo Nauka, Moskva, s. 62-73.

ZAKĠEV M.Z. (ed.), Tatarskaya Grammatika II, Morfologiya, Tatarskoe Knijnoe Ġzdatel‟stvo, Kazan, 1993.