XIX. YÜZYILDA TARİKAT-SİYASET İLİŞKİSİ: NEHRÎ TEKKESİ ÖRNEĞİ

Nakşbendî-Hâlidîliğin Türkiye, İran ve Irak ülkelerinde etkin olan Seyyid Taha Nehrî kolu, XIX. yüzyılın başlarında Hakkâri'nin Şemdinli ilçesine bağlı Bağlar (Nehrî) köyünde kurulmuş ve uzun bir süre faaliyetlerini devam ettirmiştir. Bölgeye Nakşbendîliği ilk getiren Seyyid Abdullah Şemdînî olsa da yetiştirdiği halifeleri ile kolu tesis eden ve yayılmasına öncü olan kişi, birâderzâdesi Seyyid Taha'dır (ö. 1853). Seyyid Taha'dan sonra oğlu Şeyh Ubeydullah (ö. 1883) döneminde ise Nehrî Tekkesi, siyasi bir kimlik kazanmış ve bundan sonraki faaliyetleri bu yönüyle öne çıkmıştır. 1925 Şeyh Said isyanıyla birlikte Nehrî Tekkesi'nin o dönemki postnîşîni olan Seyyid Abdülkadir (ö. 1925) idam edilince, oğlu Seyyid Abdullah Geylânîzâde (ö. 1967) tarikat merkezini İran Urumiye ve Mahabad şehirlerindeki tekkelere nakletmiştir. Kolun yayılmasında siyasi ve sosyal etkenlerle birlikte en etkili faktör, şeyhlere atfedilmiş özelliklerin yanı sıra tarikatı yaymada gösterdikleri çabalardır. Bu çabalar neticesinde kol, Türkiye'de Gayda, Küfrevî, Norşin, Arvâs ve Kelâmî dergâhıyla; İran'da Kemâlizâde, Nerzîveyî, Ermenibulâğ, Tikantepe ve Köhne Kale hânkâhıyla; Irak'ta Sûrsûre, Bârzân ve Şeyh Reşid Lolân tekkesiyle yayılmaya devam etmiştir. Nehrî Tekkesi Seyyid Taha döneminde klasik bir Hâlidî tekkesi olma özelliğini koruyarak siyasi alanda etkili olmuştur. Ancak Şeyh Ubeydullah döneminde tekke, siyasileşmiş ve bölgedeki sosyo-politik gelişmelerin merkezinde yer almıştır. Bununla birlikte Şeyh Ubeydullah Tasavvufi faaliyetleri ihmal etmemiştir

IN THE NINETEENTH CENTURY SUFI ORDER POLITICS RELATION: TAKKA OF NEHRI

Sayyid Taha Nehrî branch of Naqshbandi-Khalidi which is affective in Turkey, Iran and Iraq, was founded in the early of XIXth century in Baglar (Nehrî), village of Shamdinan (Semdinli), town of Hakkari and it continued its facilities for a long time here. Though the first one who brought Naqshbandiyyah to the region was Sayyid Abdullah Shamdînî , his brother's son Sayyid Taha Nehrî (d. 1853) was the first person who established and spread the branch with the caliphs and the students who was trained by him. After Sayyid Taha in the period of Sheikh Ubaydullah Nehrî, lodge (d. 1883) gained a political identity and its subsequent activities came to the fore in this respect. In 1925, with the period of Sheikh Said Rebellion, as Sayyid Abdul Qadir (d. 1925) who was the leader (postnîşîn) of Takka of Nehrî (a sufi lodge) was executed, his son Sayyid Abdullah Gilanîzâde (d. 1967) was transferred to the center of sufi order to Urmia and Mahabad cities of Iran. As the results of efforts, Nehrî branch have continued to spread in Turkey with the lodges of Gayda, Kufravî, Norshin, Arvâs and Kalâmî; in Iran Kamâlizâde, Narzîvayî, Ermanibulâg, Tikantepe and Kohne Kale (khankah); in Irak with the lodges of Sûrsûra, Bârzân and Sheikh Raşid Lolân

PDF

___

BOA, A.} MKT. MHM, 43/96, 21 R 1268/13 Şubat 1852
BOA, BEO, 390/29187, 17 L 1311/23 Nisan 1894
BOA, BEO, 419/31392, 08 Z 1311/4 Haziran 1894
BOA, BEO, 4466/334884, 04 Ra 1320/11 Haziran 1902
BOA, BEO, 864/64784, 04 C 1314/10 Kasım 1896
BOA, EV. d., - /16257, s. 11, 2 C 1280/14 Kasım 1863
BOA, HAT, 803/37114, 23 C 1243/11 Ocak 1828
BOA, İ. HUS, 50/1314, Tarih: 18 Ca 1314/25 Ekim 1896
BOA, İ.DH, 191/10747, 13 Ca 1265/4 Nisan 1849
BOA, İ.DH, 193/10876, 11 C 1265/4 Mayıs 1849
BOA, İ.DH, 875/69844, 20 R 1300/28 Şubat 1883
BOA, İ.HR, 92/4493, 29 M 1269/12 Kasım 1852
BOA, İ.MSM, 50/1266, 9 C 1263/25 Mayıs 1847
BOA, MVL, 227/66, 21 Ş 1265/12 Temmuz 1849
Ahmed Muhtar Paşa, Anadoluda Rus Muharebesi 1876-1877, Sadeleştiren: Enver Yaşarbaş, Petek Yayınları, C. I, İstanbul 1985.
Akın, Necmi, “Hakkâri Folklorunda Yatırlar ve Yatırlara Bağlı Anlatılan Menkıbeler”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi),Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. Ens., 2008.
Akman, Zekeriya, Osmanlı’da Devlet Tekke Münasebetleri: Meclis-i Meşâyih, Elips Kitap, Ankara, 2013.
Albayrak, Kadir “Nestûrîlik", DİA, TDV, 2007, C. XXXIII.
Ali Ekber b. Hüsamü’l-mülk, İftitâh-ı Nâsırî der vâkıa-i Şeyh Ubeydullah, Sâzmân-ı Esnâd ve Kitâbhâne-i Millî-yi Cumhurî-yi İslâmî-yi Îrân, 1298h., kayıt no: F884, kitap kodu: 1654149, Tahran.
Arvas, Tarık Ziya, “Hakkâri Nasturileri (1836-1936)”, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzünzü Yıl Üniversitesi Sos. Bil. Ens., Van 2010.
Arvâsî, Sıbgatullah Minah, Derleyen: Hâlid-i Orekî, Çev. Siraceddin Önlüer ve Hüseyin Okur, Semerkand Yayınları, İstanbul 2012.
Averyanov, P. İ., Osmanlı İran Rus Savaşlarında Kürtler (19. Yüzyıl), Rusçadan Çev. İbrahim Kale, Avesta Basın Yayın, İstanbul 2010.
Bâcûrî, İbrahim, Şerhu Cevhereti’-tevhid, takdim: Abdülkerim er-Rufâî, t.y. y.y.
Bârzânî, Mesud, Bârzâni ve Kürt Ulusal Örgüt Hareketi, Arapçadan Çev. Vahdettin İnce, Doz Yayınları, İstanbul 2006.
Bruinessen, Martin van, “The Sâdatê Nehrî or Gîlânîzâde of Central Kurdistan”, Journal of the History of Sufism, 1-2, 2000, pp. 79-91.
Bruinessen, Martin van, Ağa, Şeyh, Devlet, Çev. Banu Yalkut, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
Curzon, George N., Persia and the Persian Question, Volume I., Chapter 16, Longmans, Green & Co., London 1892.
Çetinsaya, Gökhan, “II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak’ta Tarikat, Aşiret ve Siyaset” Divan, Bilim ve Sanat Vakfı, 1999/2, Yıl 4, S. 7.
Dalyan, Murat Gökhan, XIX. Yüzyılda Amerikalı Misyonerlerin Hakkâri Günlüğü 1830-1870, Öncü Kitap, Ankara 2012.
Doğan, Cabir “1843-1846 Nasturi Olayları ve Bedirhan Bey”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık-2010, S. 22.
Doğan, Cabir “Tanzimat’ın Van’da Uygulanması ve Han Mahmud İsyanı”, History Studies, vol. 3/2, 2011.
Dr. Wright [?], The Missionary Herald: Containing The Proceeding of The American Board of Commissioners for Foreign Mission; With A View of Other Benevolent Operations for The Year 1848, Vol. XLIV., Press of T. R. Marvin, 24 Congress Street, Boston 1848.
Efşâr Urûmî, Ali b. Emîr Lûyehân, Târîh-i Ekrâd: Şerh-i Vakı’â-yı Şeyh Ubeydullah-ı Kürd be Âzerbeycân der Sâli 1297 h., Haz. Yusuf Beg Babapûr ve Mesud Gulâmiyye, Kitaphane, Mûze ve Merkez-i Esnâd-i Meclis-i Şûrâ İslâmî, Tahran 1393 hş.
Erdost, Muzaffer İlhan, Şemdinli Röportajı, Ankara, Onur Yayınları, 1993.
Gerûsî, Emîr Nizam, Güzâreşhâ ve Nâmehây-ı Dîvanî ve Nizâmî, Haz. Îrec Efşar, Mecmuay-ı İntişarat-ı Edebi ve Tarihî Mevkufat-ı Dr. Mahmud Efşar Yezdî, Tahran 1373 hş.
Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke münasebetleri, Seçil Ofset, İstanbul, 2013.
Hakan, Sinan, Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri 1817-1867, Doz Yayıncılık, İstanbul 2011.
Halfin, XIX. Yüzyılda Kürdistan Üzerinde Mücadeleler, Komal Yayınları, İstanbul 1992,
Jwaideh, Wadie, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi: Kökenleri ve Gelişimi, Çev. İsmail Çekem-Alper Duman, İletişim Yayınları, İstanbul 2012.
Kardam, Ahmet, Cizre-Bohtan Beyi Bedirhan: Direniş ve İsyan Yılları, Dipnot Yayınları, Ankara 2011.
Komisyon, “Tâhâ-i Hakkâri”, İslam Âlimleri Ansiklopedisi, İstanbul, İhlas Matbaacılık ve Gazetecilik, t.y., C. XVIII.
Korkusuz, Şefik, Nehrî'den Hazne'ye Meşayih-i Nakşibendî, Pak Ajans Yayıncılık Ltd. Şti., İstanbul 2010.
Kutlu, Hüseyin, Hace Muhammed Lutfî (Efe Hazretleri), Hayatı, Şahsiyeti ve Eserleri, Damla Yayınevi, İstanbul 2006.
Layard, Austen Henry, Discoveries among the Ruins of Nineveh and Babylon, New York: G. P. Putnam & Co., 1853.
Layard, Austen Henry, Discoveries at Nineveh, J.C. Derby, New York 1854.
Mehemed, Heme Baki, Şoreşi Şeyh Ubeydullah Nehrî, 1880, Le Belgenamey Kaçari da, Çaphane-i Vezaret-i Perverde, Hevler 2000.
Nehrî, Ubeydullah, Tuhfetü'l-ahbâb, Haz. Seyyid İslam Duagû, İntişârât-ı Hüseynî, Urumiye 1386 hş. (1999).
Nikitin, Basile, “Shamdînân”, The Encylopaedia of Islam, A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of Muhammadan Peoples, Volume IV, by E.J. Brill and Luzac & Co., London, 1913-1936.
Nikitin, Basile, Basile Nikitin, Kürtler, Çev. Hüseyin Demirhan ve Cemal Süreyya, C. I, Özgürlük Yolu Yayınları, İstanbul 1976.
Ohinî, Âsım, Birketü'l-kelimât, Ohin Medresesi Kütüphanesi, 1996.
Öğün, Tuncay, Doğu'nun Mirlerine Son Veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010.
Öngören, Reşat, Osmanlılarda Tasavvuf, İz Yayıncılık, İstanbul 2012.
Özatak, Nazife, İrşad Kutbu Seyyid Taha-i Hakkâri, Nesil Matbaacılık, İstanbul 2003.
Ruhanî, Baba Merdûh, Târîh-i Meşâhir-i Kürd ve Umerâ ve Hânedânhâ, C. I-III., İntişârât-ı Seruş, Tahran, 1390 hş.
Sahib, Es’ad, Buğyetü'l-vâcid fi Mektûbâtı Hazreti Mevlânâ Hâlid, Der. Muhammed Esad Sâhibzâde, Terakkî Matbaası, Dımaşk 1334/1916.
Sevgen, Nazmi, “Bizim Olan ve Olmayan Doğu’dan Hadiseler, Şahsiyetler: Seyyid Taha”, Tarih Konuşuyor, C. VII, S. 40, İstanbul Mayıs 1967.
Stûnî, Arafât Kerem, el-Hayâtu’d-Dîniyye min Nehrî ilâ Bârzân, 2010. (http://www.soran.edu.iq/images/staff/Dr-Arafat-Karam/arafat26.pdf (erişim15.06. 2015).
Tan, Zeki, “Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin Talebelerinden Seyyid Tâhâ el-Hakkârî”, Iğdır Üniversitesi Sos. Bil. Dergisi, S. 3, Nisan 2013.
Top, Mehmet, “Şemdinli’deki Mimari Eserler”, Van Gölü Çevresi Kültür Varlıkları Sempozyumu Bildirileri, Van 1996.
Vefâî, Mirza Abdurrahim Savicbulağî, Tuhfetü’l-mürîdîn, 1313h. Hacı Şefi’ Hızırî Özel Aile Arşivi, Uşneviyye.