20661

VIII. YÜZYILDA TÜRKLERİN İLMÎ DURUMUNUN TESPİTİNE FARKLI BİR BAKIŞ: BASRA, MÂVERÂÜNNEHİR ÖRNEĞİ

847-945 yılları arası Ortaçağın İslam Medeniyeti açısından altın devri olarak kabul edilmektedir. İslam dünyasında görülen medeniyette yükselişin sebepleri olarak; İslam dünyasındaki savaş uğraşısının entelektüel etkinlik dönemine geçmesini, bilimsel yapıtların Arapçaya çevrilmesini, "Bilgelik Evi" diye tarif edilen, ilmî araştırmaların yapıldığı değişik dillerden kitapların tercüme edildiği bürolar ve astronomik gözlemlerin yapıldığı rasathaneden oluşan araştırma merkezi olan Beytü'l-Hikme'nin kurulmasını, Abbâsîler devresi halifelerin ilme ve ilim adamlarına karşı son derece ilgi göstermelerini söyleyebiliriz. İbn Haldun'un da dikkat çekip önemle vurguladığı gibi, Ortaçağ İslam dünyasında bilim ve tefekkür alanında gerçekleşmiş olan atılımın, hamlenin, çok büyük ölçüde olmak üzere Doğu İslam dünyasının eseri olduğu bilinmektedir. Doğu İslam dünyası denince akla Horasan ve Mâverâünnehir bölgesi ve buradaki ilim merkezlerini temsil eden Buhara, Semerkant, Taşkent, Fergana gibi şehirler gelmektedir. Bu dönemde Türklerin ilmî durumunu ve bu medeniyete katkılarını ortaya koyabilmek için Türklerin ilmî durumunu tespit etmek ve öncelikle de Ortaçağdaki ilim merkezleri olan Basra ve Mâverâünnehir bölgelerini tanımak gerekir. Bu münasebetle biz de, bu kültür havzalarının kısaca coğrafi durumunu, Türklerle ilişkisini, buralardaki ilmî ve medenî durumu izah etmeye çalışacağız. VIII. yüzyılın ortasında gelişmekte olan İslam Medeniyeti iki merkezden neşet etmiştir. Bunlardan birisi Basra diğeri ise Mâverâünnehir'dir. Acaba bu bölgelerde kimler yaşamaktaydı? İlk ilmî hareketler kimler tarafından gerçekleştirildi? Türklerin medeniyete katkılarını ortaya koymak için bu soruların aydınlığa kavuşturulması gerekmektedir

A DIFFERENT VIEW TO ESTABLISHMENT OF SCIENTIFIC POSITION OF TURKS IN VIII CENTURY: EXAMPLE OF BASRA, TRANSOXIANA

The period between 847 and 945 is accepted as the golden era of Medieval Islamic Civilization. We can state the reasons of this rise in civilization witnessed in Islamic world that the war affairs in Islamic realms gave place to intellectual activity period, and that the scientific works were translated into Arabic, and that Beytu’l Hikme, which was the centre of research formed from observatories where astronomical observations were carried out and from offices called “House of Wisdom”, where scientific research was done and books from various languages were translated, and caliphs of Abbasids dynasty displayed great interest to science and scholars. As Ibn Khaldun pointed out and emphasized with great importance, it is known that the leap and move that came into existence in the field of science and philosophy in Medieval Islamic realms was on a large scale the consequence of Eastern Islamic realms. When Eastern Islamic realms were mentioned, instantly, Khorassan, Transoxiana regions and towns such as Bukhara, Samarkand, Tashkent and Fergana representing the science centres in this region come to mind. In order that we can establish the Turks’ scientific status and their contributions to civilization, it is primarily necessary that we determine scientific status of Turks, and that we know the regions of Basra and Transoxiana which are the science centres in medieval age. For this reason, we will try to elucidate the geographical positions briefly, their relations with Turks, the scientific and civil state of these cultural areas. In the middle of VIII century, Islamic Civilization, which was flourishing, spread from here. If one of these is Basra the other is Transoxiana. I wonder who lived in these regions. Who were the first scientific movements realized by? In order that we can demonstrate Turks’ contributions to civilization, these questions should be enlightened.

PDF

___

Abdullah Sahb, Development et Questions D‟Orient, Toulouse, 1972 (Arapça Tercümesi) Bağdat, ty.

Abdurrahman el Bezzaz, Islam and Arap Nationalism, Londra, 1965.

Ahmed Emin, Duha‟l-Ġslâm, , I- III, Kahire, 1952.

ARAT, R., Rahmeti, “KaĢgar”, ĠA, Ġstanbul, 1964.

BALA, Mirza, “Buhara”, ĠA, Ġstanbul, 1970.

BARTHOLD, W., "Maveraünnehir", ĠA., Ġstanbul, 1964.

BARTHOLD, W., “Farab”, ĠA, Ġstanbul, 1964.

BARTHOLD, W., “Fergana”, ĠA, Ġstanbul, 1964.

BARTHOLD, W., “TaĢkent”, ĠA, Ġstanbul, 1974.

BARTHOLD, W., Ġslâm Medeniyeti Tarihi, Köprülü Fuad neĢri, Ankara, 1977.

BARTHOLD, W., Moğol Ġstilasına Kadar Türkistan, Ter. Hakkı Dursun Yıldız, Ġstanbul 1981.

BARTHOLD, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Ġstanbul, 1927.

Belazuri, Futûhu‟l-Buldân, çev. Mustafa Fayda, Ankara,1987.

BOULNOIS, L., The Silk Road, London, 1966.

BRESTSCHNCĠDER, E., Medievel Researches, London, 1967.

CAFEROĞLU, A., “Ġran‟la Turan‟ın PaylaĢılamayan ġirin‟i”, Türkiyat, Sy. VII, s.58,

CAHIZ, Hilafet Ordusununun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, Terc. Ramazan ġeĢen, Ankara, 1967.

Cemal el-KarĢî, Mülakat es-Sürah, nĢr. Barthold, Petersburg,1898.

DEMĠRCĠ, Mustafa, Beytü‟l-Hikme, Ġstanbul, 1996

DONUK, A. , Eski Türk Devletlerinde Askeri Ünvanlar ve Terimler, Ġstanbul, 1998.

Ebu‟l-Abbas, Ahbaru‟d-Düvel, Bağdad, 1282.

Ebû‟l-Fidâ, Ġmâdüddîn Ġsmail b. Ali b. Mahmud b. Ömer el-Yâkût el-Hamevî (ö. 732/1331):

Kitâbü Takvîmu‟l-Buldân, thk. J. T. Reınaud- W. Mac Guckın De Slane, Paris 1840. (Fuat Sezgin tarafından yayınlanan el-Coğrâfiyye el-Ġslâmiyye külliyatının 13. cildi).

ESĠN Emel, Ġslâmiyet‟ten Önce Türk Kültür Tarihi ve Ġslâm‟a GiriĢ, Ġstanbul, 1978.

FRYE, R. N., A History of Buhara, Cambridge, 1954.

GÜNALTAY ġemseddin, “ Ġslâm Medeniyetinde Türklerin Mevkii”, Adlı Sunum, I. Türk Tarih Kongresi, Türk Tarih Kurumu, Kayseri Zabıtları, Ankara, 1932.

GÜNALTAY ġemseddin, “Ġslâm Dünyasının Ġnhitatı Sebebi Selçuk Ġstilâsı mıdır?” II. Türk Tarih Kongresi 20-25 Eylül 1937; TTKY, Ġstanbul, 1943.

GÜNALTAY ġemseddin, Mufassal Türk Tarihi, I-V, Ġstanbul, 1339.

H.H: SCHADER-C.E., BOSWORTH, “Samarkand” , EI, Londra , 1995.

Hitti, History of the Arabs, London, 1953.

HUARD, C., “Horasan” , Ġ.A., Ġstanbul, 1964.

Ġbn A‟sem el-Kûfî, Ebû Muhammed Ahmed b. A‟sem el-Kûfî, (ö. 314/926), Kitabu „l- Fütûh, IIV, Beyrut 1986.

Ġbn Batuta, er-Rihletü Ġbn Batuta, Beyrut, ty.

Ġbn Haldun, Mukaddime, çev. Zakir Kadiri Ugan, MEB Yay. Ġstanbul, 1991.

Ġbn Havkal, Ebu‟l-Kâsım Muhammed b. Havkal, (ö. 367/977): Kitâb Sûretü‟l-Arz, (Tahkik J.H. Kramers), Leiden, 1938.

Ġbn Kesir, Ebu‟l-Fida Ġsmail b. Ömer Ġbn Kesir, (ö.774/1372): el-Bidâye ve‟n-Nihâye, I-XII, Beyrut, 1990.

Ġbnü‟l-Esîr, Ġzzüddin Ebu‟l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerîm el-Cezeri (ö. 630/1232): elKamil fi‟t-Târih, I-XIII, Beyrut, 1965.

Ġstahrî, Ebû Ġshak Ġbrahim b.Muhammed el-Fârisî, (ö. 340/951), Kitâbü‟l-Mesâlik ve‟l- Memâlik, Kahire, 1961.

KAFESOĞLU, Ġ., HarzemĢahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956.

KAHYA, Esin, Topdemir, Hüseyin Gazi, Türklerde Bilim, Türk DüĢünce Tarihi, Ankara , 2001.

KALKAġENDÎ, Ahmed b. Abdullah (ö. 820/1417): Subhu‟l A‟Ģâ fi Sınâatı ĠnĢa. I-XV, Kahire 196.

KaĢgarî, Divanü‟l-Lügat et-Türk, Ankara, 1940.

Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed b. Mahmud (o. 682/1283): Asâru‟l Bilâd ve Ahbâru‟lĠbâd, Beyrut ty.

KĠTAPÇI Zekariya, “Türklerin Müslüman OluĢu”, Türkler Ansiklopedisi, Ankara 2002, IV, 263

KĠTAPÇI Zekariya, Azerbeycan Harzem ve Türk Oğuz Boyları Arasında Ġslâmiyet, Konya, 2005.

KĠTAPÇI Zekariya, Türkistan‟ın Müslüman Araplar Tarafindan Fethi, Konya, 2005.

KÖPRÜLÜ, M. F., ” HarizmĢahlar”, ĠA, Ġstanbul, 1964.

KURAT, A. N. Kurat, “Kuteybe b. Müslim‟in Harizm ve Semerkant‟ı Zaptı”, DTCF Dergisi, Aralık, 1948.

KURT, Hasan, Emevi ve Ġlk Abbasi Halifeleri Döneminde Buhârâ Bölgesi, Ankara, 1997. Makdisî, Muhammed b. Ahmed, (ö. 381/991): Ahsenü‟t-Tekâsîm fi ma‟rifeti‟l-ekâlîm, (nĢr. M. J. De Goeje), Leiden, 1906.

Mes‟ûdî, Ebü‟l-Hasen el-Hüseyin b. Ali el-Mes‟ûdî, (ö. 345/956): Mürûcü‟z-Zeheb ve Meadinü‟lCevher, thk. Müfîd Muhmammed Kamîha, I-IV, Beyrut, 1987, I, 133.

Naci Maruf, Urubetu‟l-Ulema, Bağdad, 1974.

NerĢahî, Ebû Bekir Muhammed b. Ca‟fer en-NerĢahî, The History of Bukhara (trc.Richard N. Frye), Camridge, 1954.

ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültürünün GeliĢme Çağları, Ġstanbul 1971.

ÖZAYDIN, A., ”Harizm”,DĠA XVI, Ġstanbul, 1997.

SCHAEDDER, H.H., “Semerkant”, ĠA, Ġstanbul, 1966.

SEÂLĠBÎ, Ebû Mansur, Abdülmelik b. Muhammed, Yetimetü‟d-Dehr, Kahire, 1956.

SEM‟ÂNÎ, Ebû Sa‟d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‟ânî, (ö. 562/1166) Kitâbü‟lEnsâb, thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî, I-V, Beyrut, 1988.

SERJENT, R., B., Islamic Textiles, Beyrut, 1972.

STRANGE, The Lands of the Eastern Caliphate, London 1905.

ġemseddin Sami, Kamusu‟l-A‟lam, I-VI, Ġstanbul, 1889-1898.

ġEġEN, R. “Buhara”, DĠA, Ġstanbul, 1992.

TABERÎ, Ebû Ca‟fer Muhammed b. Cerir, (ö.310/922): Târihu‟l- Ümemi ve‟l–Muluk, Thk. Muhammed Ebu‟l-Fadl Ġbrahim, I-XI, Beyrut, 1967.

Taha Hind Huseyn, el-Hadaratu‟t-Arabiyyetü‟l-Ġslâmiyye fi iklimi Harizm, el-Mevrid, Bağdad, 1976. Kitapçı, Z., Türkistan‟ın Müslüman Araplar Tarafindan Fethi, Konya, 2005.

TANERĠ, Aydın, HarzemĢahlar, Ankara, 1993.

TOGAN, Z. V. Togan, Türk Ġli Türkistan Tarihi, Ġstanbul, 1947.

TOGAN, Z. V. Togan, Umumi Türk Tarihine GiriĢ, Ġstanbul, 1970.

TURAN, Osman, Türk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi Tarihi, Ġstanbul 1969.

VAMBERY A., History of Buhara, Lienchtenstein, 1979.

Yâkût el-Hamevî ġihâbüddin Ebû Abdullah Yâkût el-Hamevî b. Abdullah (ö. 626/1228): Mucemü‟l-Udeba, Kahire,1923.

Yâkût el-Hamevî ġihâbüddin Ebû Abdullah Yâkût el-Hamevî b. Abdullah (ö. 626/1228): Mucemü‟l-Buldân, Leipziq, 1869.

YAZICI, T., “Fergana”, DĠA, Ġstanbul, 1995.

ZEYDAN, C., Ġslâm Medeniyeti Tarihi, SadeleĢtiren: Mümin Çevik, I- V, Ġstanbul, 1961.