TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA HAYVAN ADLANDIRMALARINA İLİŞKİN BELİRLEYİCİLER

Toplumların en eski dönemlerden itibaren sürdürdüğü yaşam tarzları, yararlandığı geçim kaynakları, değerleri, öncelikleri, inançları, belli olaylar karşısındaki tutumları, kültürel kimliğin tüm ögelerini kapsayan dile yansır ve dile ilişkin verilerle de belirginleşir. Bu doğrultuda dilde yaşayan kimi söz varlığı ögelerinden, Türk toplumunun evcil ve yabani pek çok hayvan türünü tanıdığı, belli özelliklere göre sınıfladığı, kendisinden ya da ürünlerinden yararlandığı anlaşılmaktadır. Türkiye Türkçesi ağızları, hayvan adlandırmaları açısından ayrıntılı ve zengin bir söz varlığına sahiptir. Ağızlarda, hayvanların belli ölçütlere göre değişkenlik gösterebilen nitelikleri ya da durumları kapsamlı bir değerlendirmeyle ele alınmakta; adlandırmalar da buna koşut belirleyiciler aracılığıyla yapılmaktadır. Bununla birlikte kimi örneklerin aynı hayvanın farklı niteliklerini, türlü yönlerden özdeş olan, benzeşen ya da ayrılık gösteren birden fazla hayvanı karşıladığı; benzer ve farklı yanları olan hayvanları, insanları, nesneleri ve bitkileri adlandırmak için kullanıldığı görülmektedir. Bu çalışmada, Türkiye Türkçesi ağızlarının söz varlığından hareketle hayvan adlandırmaları için kullanılan belirleyiciler ortaya konmaya çalışılacaktır. Böylelikle Türk toplumunun yaşamında önemli bir yeri olan hayvanların adlandırılması için ağızlarda temel alınan özelliklerin ve buna dayalı ölçütlerin belirlenmesi, dilsel ürünlerden yararlanarak somutlaştırılması, adlandırmalar çerçevesinde Türkçenin anlatım gücünün ve sunduğu olanakların örneklenmesi amaçlanmaktadır. Bu kapsamdaki veriler, başta Derleme Sözlüğü (TDK 1993) olmak üzere Türkiye Türkçesi ağızlarına yönelik kimi çalışmaların taranmasıyla edinilmiştir. Çalışmamızda yapılan sınıflandırma denemesi de elde edilen verilerden yola çıkılarak oluşturulmuştur

DETERMINERS THAT RELATED TO NAMING ANIMALS IN TURKISH DIALECTS

Since ancient times, the society’s lifestyle that they have sustained, livelihoods that they have benefited, their values, priorities, beliefs, attitudes towards certain events are reflected in language which cover all aspects of cultural identity and becomes clear with data related to language. In this respect, it can be understood from some lexical items living in language that Turkish society has known many domestic and wild animal species, classified them according to particular features, and benefited from themselves or their products. Turkish dialects have vocabulary that is detailed and rich in terms of animal naming. In dialects, animals’ qualifications and situations that can be varying according to specific criterions are dealt with a comprehensive assessment; so the naming is being done via these parallel determinants. In addition some examples have been found out to be used to name the different properties of the same animal, to name more than one animal which are the same, similar or different and to name animals, humanbeings, objects and plants that have similar and different properties. In this article, it is attempted to present determiners that have been used for naming animals based on Turkish dialects. Thus, it is aimed to specify features- based upon in dialects for naming animals that have an important role in Turkish society life- and related criterions; objectify approaches and priorities in this field by utilizing linguistic outputs, within the naming context exemplify the expressive power and facilities of Turkish. The data in this context is obtained by searching some studies about Turkish dialects, especially Dictionary Compilation (TDK 1993). The classification experiment conducted in this study is created starting from the data that has been obtained

PDF

___

AKAR Ali (2004). Muğla Ağızları, Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları: 50.
AKARSU Bedia (1998). Wilhelm von Humboldt’da Dil-Kültür Bağlantısı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
AKCA Hakan (2012). Ankara İli Ağızları, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Dil Araştırmaları: 04.
AKSAN Doğan (1996). Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayınevi.
____________ (2004). “Türkçenin Anlatım Gücü ve Anlatım Yolları”, Dilbilim ve Türkçe Yazıları, 186-195, İstanbul: Multilingual.
____________ (2006a). Anlambilim, Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi, Ankara: Engin Yayın Evi.
____________ (2006b). Dil, Şu Büyülü Düzen..., Ankara: Bilgi Yayınevi.
____________ (2008). Türkçeye Yansıyan Türk Kültürü, Ankara: Bilgi Yayınevi.
BARUTÇU ÖZÖNDER F. Sema (2011). Alì Şìr NevÀyì MuóÀkemetü’l-Luàateyn İki Dilin Muhakemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 656.
BURAN Ahmet (1997). “Keban, Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 669.
BURAN Ahmet, OĞRAŞ Şerife (2003). Elazığ İli Ağızları (Ed. A. Varol), T.C. Elazığ Valiliği Elazığ Kültür Kurultayı, Elazığ: Örnek Ofset.
CAFEROĞLU Ahmet (1994a). Kuzeydoğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Ordu, Giresun, Trabzon, Rize ve Yöresi Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 116.
__________________ (1994b). Sivas ve Tokat İlleri Ağızlarından Toplamalar, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 91.
__________________ (1994c). Anadolu Dialektolojisi Üzerine Malzeme-I, Oyunlar, Tekerlemeler, Yanıltmaçlar ve Oyun Istılahları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 586.
(1995a). Güney Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Malatya, Elâzığ, Tunceli, Gaziantep ve Maraş Vilâyetleri Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 107.
__________________ (1995b). Orta Anadolu Ağızlarından Derlemeler, Niğde, Kayseri, Kırşehir, Yozgat, Ankara Vilâyetleri ile Afşar, Saçıkaralı ve Karakoyunlu Uruklarının Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 585.
DEMİR Necati (2001). Ordu İli ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 788.
DEMİR Necati, AYDOĞDU Özkan (2009). Giresun İli ve Yöresi Ağızları (Tarih-Dil İncelemesiMetinler-Sözlük) (Ed. E. Altınkaynak), Giresun: Giresun Valiliği Yayınları: 15.
DEMİRCİ Ümit Özgür (2014). “Uygur Metinlerinde Yılan / Uyghur Snake In The Text”, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140 (Türk Dili ve Edebiyatı), Volume 9/3, Winter 2014, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies. 6513, p. 541-547.
DOĞAN Muammer (2012). “Aksaray Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar-3”, Diyalektolog, 4, 9-21.
EMİROĞLU Selim (2012). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Özellikleri Bakımından Yağış Türlerine Verilen Adlar / The Names That Given to Kinds of Precipitation in Turkey Turkish
Dialects for Their Charateristics”, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Sabahattin Küçük Armağanı), Volume 7/3, Summer 2012, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3529, p. 1159-1176.
ERCİLASUN Ahmet B. (2002). Kars İli Ağızları -Ses Bilgisi-, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 797.
ERCİLASUN Ahmet B., AKKOYUNLU Ziyat (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1120.
EREN M. Emin (1997). Zonguldak-Bartın-Karabük İlleri Ağızları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 686.
ERKMAN-AKERSON Fatma (2000). Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bakış, İstanbul: Multilingual.
GUIRAUD Pierre (1999). Anlambilim (Çev. B. Vardar), İstanbul: Multilingual.
GÜLENSOY Tuncer (1988). Kütahya ve Yöresi Ağızları (İnceleme, Metinler, Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 536.
GÜLSEREN Cemil (2000). Malatya İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 737.
GÜNAY Turgut (2003). Rize İli Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 795.
KARTALCIK Vedat (2008). “Anadolu Ağızlarında Üzüm Adlandırmaları / How Else To Name ‘Grape’ In The Anatolian Accents”, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (The Serial of Special Volumes Meyve/Fruit), Volume 3/5, Fall 2008, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.447, p. 663-711.
KOÇAK Ali Tekin (2010). Tarsusi, Tarsus Ağzı Üzerine Bir İnceleme, Tarsus: Tarsus Belediyesi Kültür Yayınları: 39.
KORAŞ Hikmet (2002). “Derleme Sözlüğüne İlaveler”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 12, 171-208.
NAKİBOĞLU Sadi H. (2001). Adıyaman ve Yöresi Ağızları (İnceleme-Metinler-Sözlük-İndeks), Niğde: Niğde Üniversitesi Yayınları: 7.
OLCAY Selâhattin, ERCİLASUN Ahmet B., ASLAN Ensar (1998). Arpaçay Köylerinden Derlemeler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 419.
ÖZKAYA Hakkı (2013). Kırklareli İli Ağızları Söz Varlığı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Edirne.
PALMER F. R. (2001). Semantik, Yeni Bir Anlambilim Projesi (Çev. R. Ertürk), Ankara: Kitâbiyât.
SAĞIR Mukim (1995). Erzincan ve Yöresi Ağızları İnceleme-Metinler-Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 565.
TOKATLI Suzan Suzi, ERDEM NAS Gönül (2012). “Anamur Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar”, Diyalektolog, 5, 33-45.
TOKER Mustafa (2011). “Derleme Sözlüğü ve Mersin Ağzı Sözlüğü’ne Tarsus Yöresinden Katkılar / Additions From Tarsus Region to the Dictionary of Compilation (Derleme Sozlugu) and the Dictionary of Mersin Dialect (Mersin Agzi Sozlugu)”, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (Prof. Dr. Ramazan Korkmaz Armağanı), Volume 6/3, Summer 2011, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/ TurkishStudies.2540, p. 1229-1249.
TÜRK DİL KURUMU (1993). Derleme Sözlüğü I-XII, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 211/1-12. ___________________ (2011). Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 549.
USER Hatice Şirin (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi, Konya: Kömen Yayınları: 32.
UYSAL İdris Nebi (2011). Karaman İli Ağızları ve Anadolu Ağızları Arasındaki Yeri, Karaman: T.C. Karaman Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
VURAL Feyzan Göher (2011). İslamiyet’ten Önce Türklerde Kültür ve Müzik, Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri, Konya: Çizgi Kitabevi.
YILDIRIM Faruk (2006). Adana ve Osmaniye İlleri Ağızları I (Giriş-İnceleme) - II (MetinlerSözlük-Dizinler), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 861/I-II.
YILDIZ Osman (2007). “Isparta Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar / Contribution From Isparta Dialect To Compiled Dictionary”, TURKISH STUDIES -International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic- ISSN: 1308-2140, (Osman Nedim Tuna Armağanı), Volume 2/2, Spring 2007, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.107, p. 790-800.