ŞAİRİN CANIYLA İMTİHANI: ON ALTINCI ASIR TEZKİRELERİNİN GÖZÜYLE ZINDIKLIK VE MÜLHİDLİK

Tezkireler, şairleri sadece şiirleri ile değerlendirmeye tâbi tutmaz. Şairin kimliği, kişilik yapısı, fiziksel görünümü ve tahsil durumu şairlik kabiliyeti kadar önemlidir. Bunların yanı sıra şairlerin dînî-tasavvufî düşünce ve yaşam biçimleri de tezkirelerde kendine yer bulmuştur. Bu bağlamda ehl-i sünnete uygun fikriyâta sahip şairler "pâk-mezheb" olarak nitelenip makbul kabul edilir. Ehl-i sünnete muhaliflere "mezhebi geniş" denir ve sapkın sayılır. Tezkirelerin bu iki şair grubuna bakışı aynı değildir. Pâk mezheb şairler tezkirelerde bolca övülür. Zındık ve mülhidler aşağılanır. Kendilerine lanet edilir, beddualar okunur. Bunların mizaçları lâubâlîdir. Kelamları baştan sona küfür ve zırvalıktır. Ulemaya göre bu tarz bir yol tutan şairler sapkınlık vadisine düşmüştür. Şiirleri şer'an sakattır. Bozuk itikadlarına uygun mezhepler uydurup ehl-i sünnete muhalif fikirlerini bu şekilde gizlemeye çalışırlar. Aksi takdirde toplumdan tecrîd edilirler, yargılanırlar ve suçları sabit görülürse katledilirler. Bir şairi zendeka ve ilhâd ile itham etme, onu bir nevi canıyla imtihan etme demektir. Bu nedenle zendeka ve ilhâd ile suçlanan birtakım şairler, can korkusu vehmine kapılarak ya akıllarını yitirmiş ya da dermansız dertlere tutulmuştur. Zındıklık ve mülhidlik konusu bu yazı çerçevesinde fıkhî, siyasî, sosyal ya da terminolojik boyutlarda yeniden tartışılmamıştır. Çalışmamızın temel hedefi zendeka ve ilhâd olaylarının on altıncı asır tezkireleri tarafından ne şekilde ele alındığını genel çizgilerle ortaya koyabilmektir

TESTING WITH THE POET ON HIS LIFE: A GENERAL APPROACH TO HERESY WITH PERSPECTIVE OF SIXTEENTH CENTURY’S TEZKIRES

Tezkires don’t evaluate to poets with only their poems. A poet’s identity, personality, physical appearance and level of education is as important as the ability of being a poet. In addition poet’s religiousmystical thought and way of life has been in tezkires. In this context, the poets who have ideas which are suitable for Ahl al-Sunnah, are accepted as clear cult and they are considered acceptable. Poets that are opponent to Ahl al-Sunnah, are described free cult (accomodating) and they are considered heretical. In tezkires clear cult poets are acclaimed abundantly. Heretic poets are insulted. These have got free and easy temperament. Their remarks and poems are full with curse or rubbish. Heretics invent cults that are suitable for own corrupt beliefs and in this way they try to conceal ideas which are opposition to Ahl alSunnah. Otherwise they are judged and killed. Charging a poet with heresy, it is a kind of killing him. Therefore, some poets were charged with heresy with the fear of death, either they lost their minds or they have some incurable diseases. In this article, the subject of heresy is not discussed again on political, social, juridical or terminological sizes. The basic (main) purpose of this study is to display how the events of zendeka ve ilhad are approached with general lines by the sixteen century’s tezkires

PDF

___

ANETSHOFER Helga, “Meşâ’irü’ş-Şu’arâda Toplum Tanımaz Sapkın Dervişler”, AĢık Çelebi veġairler Tezkiresi Üzerine Yazılar içinde, (Derleyenler: Hatice Aynur, Aslı Niyazioğlu),Koç Üniv. Yayınları, Ġstanbul 2011. s. 85-101.
AŞık Çelebi, MeĢâ‟irü‟Ģ-ġu‟arâ (Ġnceleme-Metin), (Haz. Filiz Kılıç), Ġstanbul AraĢtırmalarıEnstitüsü Yayınları, Ġstanbul 2010.
CEBECĠOĞLU Ethem, “Şatahât İbarelerinin Anlaşılmasına Doğru: Metodik Bir Deneme”,Tasavvuf (Ġlmî ve Akademik AraĢtırma Dergisi), Sayı:17, Yıl: 2006.
COŞKUN Menderes, “Latîfî’de Oryantalizmin Parmak İzleri: Latîfî’nin Türk ve İslam Büyüklerini Anekdodlar Vasıtasıyla Değersizleştirme Gayreti”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 23, Mayıs 2011, ss. 145-169.
COŞKUN Menderes, “Türk Tarih ve Edebiyat Kaynaklarının İç ve Dış Tenkidi Meselesi”, Turkish Studies Ġnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish orTurkic, Volume: 4/2, Winter 2009, ss. 188-197.
ERÜNSAL İsmail E., “XV-XVI. Asır Osmanlı Zendeka ve İlhad Tarihine Bir Katkı”, OsmanlıAraĢtırmaları, Sayı 24, Ġstanbul 2004, s. 127-157.
ERÜNSAL İsmail E., XV-XVI. Asır Bayrâmî-Melâmîliği‟nin Kaynaklarından Abdurrahman ElAskerî‟ninMir‟âtü‟l-IĢk‟ı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
İSEN Mustafa, “Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri” Tezkireden Biyografiye içinde,Kapı Yay., Ġstanbul 2010, s. 185. İSEN Mustafa, Künhü‟l-Ahbâr‟ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 1994.
KARA Ġsmail, “Unuttuklarını Hatırla, ġerh ve HaĢiye Meselesine Dair Birkaç Not”, Divan Disiplinlerarası ÇalıĢmalar Dergisi, C. 15, S. 28 (2010/1), ss. 1-67.
KARAMUSTAFA Ahmet T., Tanrının Kuraltanımaz Kulları (İslâm Dünyasında Derviş Toplulukları 1200-1550), (Çev. RuĢen Sezer), Yapı Kredi Yayınları, Ġstanbul 2007.
Kastamonili Latîfî, Tezkire-i Latîfî, Dersaadet Ġkdâm Matbaası, Ġstanbul 1314, s. 92.
Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü‟Ģ-ġu‟arâ, I. Cilt, 2. Baskı, (Hazırlayan: Ġbrahim Kutluk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
KOCA Ferhat, “Osmanlılar Dönemi Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi: Fakılar ile Sofular Mücadelesinin Tarihî Serüveni”, Gazi Üniv. Çorum Ġlahiyat Fak. Dergisi, 2002/1, s. 73-131.
KOÇ Mustafa, Muhyî-i GülĢenî, Bâleybelen/ Ġlk Yapma Dil, I. Baskı, Klasik, Ġstanbul 2005, s. 10- 11.
KURNAZ Cemal-TATCI Mustafa, Türk Edebiyatında ġathiyye, Akçağ, Ankara 2001.
Latîfî, Tezkiretü‟Ģ-ġu‟arâ ve Tabsıratü‟n-Nüzamâ (Ġnceleme-Metin), (Hazırlayan: Rıdvan Canım), Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı Yayınları, Ankara 2000. Latîfî, Tezkiretü‟Ģ-ġu‟arâ, Kayseri RaĢid Efendi Ktp. nu. 1160, vr. 80b.
Necmeddîn-i Dâye, Sûfî Diliyle Siyaset, ĠrĢâdü‟l-Mürîd ile‟l-Murâd fî Tercemeti Mirsâdü‟l- Ġbâd, (Osmanlı Türkçesine çeviren: Kâsım b. Mahmûd Karahisârî; Ġnceleme ve Yayına Hazırlık:Özgür Kavak), Klasik, Ġstanbul 2010.
OCAK Ahmet YaĢar, Osmanlı Sufiliğine BakıĢlar (Makaleler-Ġncelemeler), TimaĢ Yayınları, Ġstanbul 2011.
OCAK Ahmet YaĢar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, GeniĢletilmiĢ 4. Baskı, Ġstanbul 2013.
ÖZEN ġükrü; “İslâm Hukukuna Göre Zındıklık Suçu ve Molla Lutfî’nin İdamının Fıkhîliği”, Ġslâm AraĢtırmaları Dergisi, Sayı 6, 2001, s. 17-62.
Rusûhî Süleymân, Risâle fî Hakkı‟r-Revâfız, Milli Ktp. 06 Mil Yz A 5521/3, vr.54b-55a.
SOLMAZ Süleyman, Ahdî ve GülĢen-i ġu‟arâsı (Ġnceleme-Metin), Atatürk Kültür MerkeziBaĢkanlığı Yayınları, Ankara 2005.
TEK Abdurrezzak, Ġbnü‟l-Arabî‟yi Müdâfaa Amacıyla Kaleme Alınan Fetvâlar, Tasavvuf (Ġlmî ve Akademik AraĢtırma Dergisi), Ġbnü‟l-Arabî Özel Sayısı-II) Sayı: 23, Yıl: 2009, ss. 281-301.
TOLASA Harun, Sehî, Latîfî ve AĢık Çelebi Tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat AraĢtırma ve EleĢtirisi, Akçağ, Ankara 2002, ss. 157-166.