OSMANLI'DA İPEKBÖCEKÇİLİĞİ EĞİTİMİ: BURSA HARİR DÂRÜTTALİMİ VE DÂRÜLHARİRLERİN AÇILMASI*

Osmanlı Devleti, Bursa merkezli olmak üzere XIX. yüzyılın ortasına doğru Dünya'nın önde gelen ipek üreticilerine rakip hale gelmişti. Ancak 1850'li yıllarda üretimde söz sahibi olan ülkelerin hemen tamamı ipekböceklerine musallat olan hastalıklarla uğraşmak zorunda kaldı. Bu nedenle ipek sektörü büyük bir darbe aldı ve bu işle alakası olan ahali sıkıntıya düştüğünden dolayı başka geçim sahalarına yöneldi. Öte yandan hastalıkların ilk görüldüğü yer olan Fransa'da tedavinin bulunması gecikmedi. Fransız bilim adamı Pasteur'un keşfini öğrenip uygulamaya koyan Avrupa ülkelerinde ipekçilik yeniden canlandı. Osmanlı Devleti ise Fransa ve İtalya'dan yumurta ithal etmek suretiyle kötü gidişatın önünü almaya çalıştı. Ancak mücadelede başarı sağlayamadı. Nihayet memlekette kozacılık günbegün geriledi ve üretim oldukça dönüşümünü ise 1881 yılında Dûyûn-ı Umûmiyye'nin kurulması başlattı. Nitekim ipek vergisi, Osmanlı'nın borçlu olduğu devletler adına faaliyet gösterecek olan bu kurumun gelirleri arasındaydı. Bu nedenle Düyûn-ı Umûmiyye İdâresi, gelirleri arttırmak adına Osmanlı ipekçilik sektörüne yeniden hayat verebilmek için çalışmalara başladı. Gelinen noktada ipekböceği yetiştirmenin bilinçli olarak yapılması ve bu iş için bir eğitim kurumunun gereği fikri kabul gördü. Avrupa'da ziraat eğitimi alan ve mezun olduğu ziraat mektebinin müdürü tarafından Duyûn-ı Umûmiyye İdâresi'ne tavsiye edilen Torkomyan'a ait olan bu fikir, çok geçmeden hayata geçirildi. Böylece 1888 yılında Bursa Harir Dârüttalimi açılmış oldu. Mektep, açılışını takip eden yıllarda başarısını ispat etti ve devlet yıkılana kadar faaliyette bulundu. 1914 yılına kadar 1.897 mezun vererek ülkede ipekböcekçiliğinin taze bir hayat bulmasını sağladığı gibi emsali mekteplerin açılmasına da vesile oldu.

SERICULTURE EDUCATION IN THE OTTOMAN EMPIRE: THE OPENING OF HARIR DÂRÜTTALIM AND DÂRÜLHARIRS

The Ottoman Empire, especially in Bursa district towards the middle of 19th century, had become one of the leading competitors of world top silkworm producing countries. However, around 1850s, almost all of the countries which had prominent position in silkworm producing, had to cope with the plagues haunting the silk worms at that time. For this reason, silk worm production industry took major hit; and since the livelihood of people in this industry were reduced at high rates, they headed for different livelihood opportunities. On the other hand, the treatment for these diseases emerged sooner than expected in France, where they were first seen. Silk producing industry revived in European countries which transferred the discovery of French scientist, Pasteur. Ottoman Empire, however, tried to reverse the bad fate by importing worm eggs from France and Italy. It couldn't succeed, though. Lastly, cocoon production decreased day by day and the industry shrunken considerably. The reversal of current bad situation in silk worm breeding started with the establishment of Duyun-ı Umumiyye (Public Debts Institution) in 18881.As a matter of fact, silk taxes were among the sources of income of this institution, which acted on behalf of creditor countries to Ottoman Empire. For this reason, Duyun-ı Umumiyye (Public Debts Institution), in order to increase the income, started to work to revive the Ottoman silk worm breeding industry. At this point, the need for an informed silkworm rearing and a school for this purpose found a wide acceptance. The idea belonged to Torkomyan, who got agricultural education in Europe and was recommended for Duyun-ı Umumiyye by the manager of the school he graduated, was put into practice not long after. Thus, in 1888, Harir Dauttallim was founded in Bursa. The school proved its success soon after the opening and kept going until the fall of the Empire. 1897 students graduated until 1914 and this highly contributed both to the revival of silk worm breeding in the country and to the opening of similar schools.

PDF

___

1. Arşiv Vesikaları
BOA, BEO, 415/31070-1 (6 Z 1311/10 Haziran 1894).
BOA, Y. A. HUS. 301/4 (21 Z 1311-25 Haziran 1894).
BOA., BEO, 408/30530-1 (18 L 1311/24 nisan 1894).
BOA., BEO. 2199/164892-1 (22 B 1321/14 Ekim 1903).
BOA., BEO. 2371/177802 (3 CA 1322/16 Temmuz 1904).
BOA., BEO. 2445/183348-2 (23 ? 1322/2 Kasım 1904).
BOA., BEO. 2585/193838 (22 RA 1323/27 Mayıs 1905).
BOA., BEO. 2621/196566 (11 ZA 1322/17 Ocak 1905).
BOA., BEO. 2621/196566 (5 M 1323/12 Maart 1905).
BOA., ?.ML. 11/40 (13 S 1312/15 Ağustos 1894).
BOA., ?.ML. 11/40-1 (9 S 1312/11 Ağustos 1894).
BOA., ?.TAL. 384/26 (29 L 1323/27 Aralık 1905).
BOA., ?.TAL. 428/60 (25 ZA 1324/10 Ocak 1907).
BOA., ?D. 354/46-1,2 (16 Z 1311/20 Haziran 1894).
BOA., ?D. 524/61-3 (11 B 1315/6 Aralık 1897).
BOA., ?D. 526/26-1 (7 ZA 316/19 Mart 1899).
BOA., ?D. 534/29-1 (4 C 1322/16 Ağustos 1904).
BOA., ?D. 534/29-2 (26 R 1322/10 Temmuz 1904).
BOA., ?D. 534/29-3 (7 Haziran 1320/20 Haziran 1904).
BOA., ?D. 536/36-1 (10 CA 1324/2 Temmuz 1906).
BOA., TRF.I.KV. 158/15714 (28 S 1325/12 Nisan 1907).
2. Gazete ve Mecmualar
"Harir Darüttalimi" Servet-i Fünûn, C. 7, S.167, (12 Mayıs 1310/24 Mayıs 1894). 1329-1330 Senesine Mahsus Maârif-i Umûmiyye İhsâiyyat Mecmuası, Matbaa-i Âmire, ?stanbul, 1336.
1339-1340 Senesi İhsâiyyat Mecmuası, ?stanbul, Matbaa-i Âmire, 1341.
Burûsa, numero 127 (19 Z 1310/4 Temmuz 1893
Burûsa, numero 143 (13 R 1311/23 Ekim 1893).
Burûsa, numero 144 (20 R 1311/31 Ekim 1893).
Burûsa, numero 145 (27 R 1311/7 Kasım 1893).
Dersaâdet Ticaret Odası Gazetesi, 24'üncü sene (15 Te?rinisani 1324/28 Kasım 1908).
Dersaâdet Ticaret Odası Gazetesi, 24'üncü sene (15 Te?rinisani 1324/28 Kasım 1908).
Dersaâdet Ticaret Odası Gazetesi, 24'üncü sene (9 Ağustos 1324/22 Ağustos 1908).
Ethem Nejad, "Selanik Ziraat Mektebi'ni Ziyaret", Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, numero 20, (11 ?ubat 1325/24 ?ubat 1910.
Fuad, "Kozacılığa Nasıl Çalı?mı?lar", İktisadiyat Mecmuası, Birinci Sene, C.2, S.64, 14 Eylül 1333.
Maârif Vekâleti İhsâiyyat Mecmuası, 1925-1926 ders Senesi, Matbaa-i Âmire, ?stanbul, 1928.
"Meclis-i Meb? usan Müzâkerâtı (Orman Ma?adin ve Ziraat Büdcesi), Birinci Celse" (16 Nisan 1327/29 Nisan 1911), Osmanlı Ziraat ve Ticaret Gazetesi, numero 101, aded 23, (28 Nisan 1327/11 Mayıs 1911).
Terakki, numero 79, (8 ZA 1285/20 ?ubat 1869); numero 85 (17 ZA 1285/1 Mart 1869); numero 90 (22 ZA 1285/6 Mart 1869).
Ticaret ve Ziraat Nezâreti Mecmuası, Aded 33-34, 31 Kanunuevvel 1329 (13 Ocak 1914), Dersaâdet, 1329.
Ticaret ve Ziraat Nezâreti Mecmuası, Aded 35-36, 28 ?ubat 1329 (13 Mart 1914), Dersaâdet, 1329.
Ticaret ve Ziraat Nezâreti Mecmuası, Aded 44-48, 28 ?ubat 1330 (13 Mart 1915), Matbaa-i Âmire, ?stanbul, 1331.
3.Basılı Eserler ve Salnameler
Hüdâvendigâr Vilâyeti Salnâmesi, def? a 19, (1310/1892); def? a 20, (1311/1893); def? a 21, (1312/1894); def? a 24, (1325/1908).
Bursa Vilâyeti Salnâmesi, 1927.
Burûsa Harir Dârüttalimi'ne Mahsus Nizamnâme-i Dâhiliye (Dispositions Administratives Concernant L'institut Séricicole de Brousse), 4 ?ubat 1911.
4.Araştırma ve İncelemeler
AKKU? Mine, "19. Yüzyılda Bursa'daki ?pek Ticaretini Geli?tirmeye Yönelik Bir Kurum: Vapur Kumpanyası ve Nizamnamesi" OTAM, S.24, Ankara 2008, s.1-20.
AKKU? Turgay Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Bursa Kent Tarihinde Gayrimüslimler, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk ?lkeleri ve ?nkılâp Tarihi Enstitüsü (Basılmamı? Doktora Tezi), ?zmir, 2008.
ÇEL?K Kür?at Osmanlı Hâkimiyetinde Beyrut (1839-1918), Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamı? Doktora Tezi), Elazığ, 2010.
Ç?FTÇ? Cafer, "Hudâvendigâr Vilâyetinde ?pekböcekçiliğinin Canlandırılmasında Düyûn-u Umûmiyye ?dâresi'nin Rolü", Belleten, Cilt: LXXVI-Sayı: 277-Yıl: 2012 Aralık, s.905- 949.
DALSAR Fahri, Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa'da İpekçilik, Sermet Matbaası, ?stanbul, 1960.
DEM?REL Yurdal Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Elazığ'da Modern Eğitim (1839-1923), Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü (Basılmamı? Yüksek Lisans Tezi), Kilis 2012.
Doktor ?erafettin Mağmûmî, Anadolu ve Suriye'de Seyahat Hatıraları, (Yayına Hazırlayan: Nazım hikmet Polat), Cedit Ne?riyat, Ankara, 2010.
HULK?ENDER Murat, Bir Galata Bankerinin Portresi George Zarifi 1806-1884, Osmanlı Bankası Ar?iv ve Ara?tırma Merkezi Yayınları, ?stanbul, 2003.
KARAMURSAL Ziya, Osmanlı Malî Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK., Ankara, 1989.
KESK?N Özkan, Orman ve Ma?âdin Nezâretinin kuruluşu ve Faaliyetleri, ?stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı (Basılmamı? Doktora Tezi), ?stanbul, 2005.
KIVRIM ?smail-ELMACI Süleyman, "Osmanlı Döneminde Amasya'da ?pekçilik", Türkish Studies, Volume 6/4 Fall 2011, s.715-728.
Mehmed Ziya, Bursa'dan Konya'ya Seyehat, (Yayına Hazırlayanlar: Mehmet Fatih BirgülLevent Ali Çanaklı), Bursa ?l özel ?daresi, Ankara, 2009.
QUATAERT Donald, "The silk industry of Bursa 1880-1914", The Ottoman Empire and the World-Economy, (Ed: Huri ?slamoğlu-?nan), Cambridge University Press, Cambridge, 2004, s.284-299.
______, Anadolu'da Osmanlı Reformu ve Tarım 1876-1908, (Çeviren: Nilay Özok Gündoğan, Azat Zana Gündoğan, ?? Bankası Yayınları, ?stanbul, 2008.
Sultan İkinci Abdulhamid Han Devri Osmanlı Mektepleri, (Hazırlayan Osman Doğan), Çamlıca yayınları, ?stanbul, 2007.
SUNGUROĞLU ?shak, Harput Yollarında, C.2, ?stanbul, 1959.
TORKOMYAN Kevork, İpekböceği Beslemek ve İpekböceği Tohumu İstihsal Etmek Usul ve Kavaidi, Def? a-i sâniye, Düyûn-ı Umûmiyye-i Osmaniyye Varidat-ı Mahsusa ?daresi Matbaası, Dersaâdet, 1326.
______, İpekböceği Beslemek ve İpekböceği Tohumu İstihsal Etmek Usul ve Kavaidi, Üçüncü def? a, Düyûn-ı Umûmiyye-i Osmaniyye Varidat-ı Mahsusa ?daresi Matbaası, Dersaâdet, 1922.