THE DILEMMA OF THE OTTOMAN STATE: ESTABLISHING NEW GEDIKS OR ABOLISHING THEM

Bu çalışma, Osmanlı Devleti'nin on sekizinci yüzyıl sonu ondokuzuncu yüzyıl başlarında yeni gedikler ihdas etmek ya da gedikleri ilga etmek konusunda yaşadığı ikilemi analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma, gedik konusunda çok sayıda veri bulma imkanı sunan Osmanlı başkenti İstanbul ile sınırlıdır. III. Selim, gediklerin ürünler üzerindeki enflasyonist etkisinin farkına varan ilk padişahtır. III. Selim, esnafın tekelci haklarını bünyesinde toplayan ve giderek mülk sahiplerinin haklarına nüfuz etmeye başlayan gedikleri ortadan kaldırmayı amaçlamış olsa da, pratikte onun döneminde devlet kimi zaman yeni gedik ihdasına izin vererek kimi zaman ise yasaklama yoluna giderek kendisi de bir karmaşa yaratmıştır. III. Selim, gediğin mülkle mirasına sınırlama getirmiş ancak alet edevatın mirasında geçmişte izlenen tutumu devam ettirmiştir. Gelenekçi reformist olarak tanınan sultan, gedik konusunda da mevcut durumu muhafaza edip yeni gediklerin önünü kesmeyi amaçlamışsa da pratikte birbiriyle çelişen kararlar vermiştir. II. Mahmud'un gediklerle ilgili tüm çabası, reformlarına finansal destek olarak değerlendirilebilir. Tüm gedikleri vakıflar çatısı altında toplayarak gedik kurumuna bir nizam vermeye ve bazı alanlarda sınırlamaları devam ettirmeye çalışırken, bir yandan da yeni moda ürünlerin üretim ve satışında sınırsız gedik ihdasının yolunu açmıştır. Çalışma boyunca Osmanlı esnaf teşkilatının temel taşı kabul edilen gedik kurumuna dair devletin ve esnafın tutumunu anlamak için gedik kelimesinin kökeni, esnafın dünyasındaki anlamı, değişen sosyal ve iktisadi koşullarda esnafın gedik haklarına yaklaşımı incelenmeye çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışmada gedik, Osmanlı idarecileri tarafından empoze edilen bir yenilik değil, esnafın yaşamını idame ettirmek için elinde değerlendirilmiştir. Tanzimat sonrası gedik kurumunun ilgası ile ilgili gelişmeler çalışmanın sonuç kısmı olarak sunulmuştur. bulundurma çabası içinde olduğu bir araç olarak

OSMANLI DEVLETİNİN İKİLEMİ: GEDİK İHDASI YA DA İLGASI

This study aims to analyse the Ottoman state's dilemma on establishing new gediks or abolishing them in late eighteenth and early nineteenth centuries. This study is limited to Ottoman capital city, Istanbul which presented many examples of gediks. Selim III was the first sultan being aware of inflationary effect of gedik in commodity prices. Even if he aimed to abolish the gedik as a monopolistic right of artisans which was gradually interfering into the right of proprietorship, in practise state created confusion itself sometimes by forbidding new gediks and sometimes by giving permission to establishment of gediks. He also tried to put a limit on the inheritance of this right but not the inheritance of tools and equipment. As a traditional reformist, Selim III tried to preserve existing order and put an end new establishments, in practise he gave discordant desicions. Mahmud II's all attempts on gediks seem to find financial support for his reforms. While he was trying to give "order" to institution of gedik by gathering all of them under the framework of vakıfs and admitting limitations in some crafts/trades, he also opened the way of unrestricted gediks on field of new fashions. In order to understand the state's manner and artisans' attitude to developments concerning the institution of gedik which has been regarded as a constituent element of the Ottoman guild system, the origin of the word gedik, its meaning in artisans' world, the artisans' approach to the development of gedik rights concerning the social and economic conditions in Ottoman capital city are discussed throughout the study. Besides, in this study it is argued that gedik was not only an innovation imposed by the Ottoman ruling men but it was also an instrument of the artisans for preserving their livelihood. As a conclusion, the paper discusses the problem of abolishment process of gedik institution after Tanzimat era.

PDF

___

Ba?bakanlık Osmanlı Ar?ivi,
Ali Emiri, Kanuni 323;
Ali Emiri, Mehmed IV, n.198.
Ali Emiri, Mehmed IV, n.521, 589, 597.
Cevdet Belediye, 1105; 4476; 4675; 4770; 6532; 7437; 7598
Hatt-ı Humayun 31052; 27278; 32426
?rade Dahiliye 2156; 29030;
?rade Meclis-i Mahsus, 787
?rade Meclis-i Vala, 126; 403; 9911;
?rade Meclis-i Vala ( Hususi ?rade Tezkiresi (Dâhiliye)10749
AHMED CEVDET PA?A, Tarih-i Cevdet, v.12, Dersaadet, 1309/1892.
AKARLI, E. D., "Gedik: implements, mastership, shop usufruct and monopoly among ?stanbul artisans, 1750-1850", Wissenschaftskolleg Berlin Jahrbuch, 1986, s.225-231.
AKARLI, E. D., "Gedik: A bundle of rights and obligations for Istanbul Artisans and Traders, 1750-1840", in Law, Anthropology and the Constitution of the Social: Making Persons and Things, ed. Alain Pottage and Martha Mundy, Cambridge University Press, Cambridge, 2004, pp.166-200.
AKDAĞ, M., "Yeniçeri Ocak Nizamının Bozulu?u", A.Ü. DTCF Dergisi, c. V/3, 1947, pp.291- 313.
AKDAĞ, M., Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası "Celali İsyanları", 2. baskı, YKY, ?stanbul, 2013.
AKGÜNDÜZ, A., "Osmanlı Hukukunda Gedik Hakkının Men?ei ve Gedik Hakkıyla ?lgili Ebussuud'un Bir Risalesi", Türk Dünyası Araştırmaları, no: 46, ?stanbul, 1987, pp.149- 165.
ANHEGGER R., H. ?nalcık (eds), Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i Örfi Osmani, TTK, Ankara, 1956.
AKTEPE, M., "XVIII. Asrın ?lk Yarısında ?stanbul'un Nüfus Meselesine Dair Bazı Vesikalar", Tarih Dergisi, IX/13, 1958, pp.1-30.
AKTEPE, M. Patrona Halil İsyanı, ?stanbul, 1958.
AYNURAL, S., ?stanbul Değirmenleri ve Fırınları, Zahire Ticareti, Tarih Vakfı Yurt yay., ?stanbu, 2001.
BAER, G., "Monopolies and Restrictive Practices of Turkish Guilds", Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol.13, 1973, pp.145-165.
BARNES, J. R., An Introduction to Religious Foundations in the Ottoman Empire, Leiden, E.J. Brill, 1987.
BA?ARAN, B., Remaking the Gate of Felicity: Policing, Social Control and Migration in Istanbul at the end of the Eigteenth Century 1789-1793,Phd dissertation, The University of Chicago, 2006.
CEZAR, Y., Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi, ?stanbul,1986.
ÇAĞATAY, N., Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997.
DÜSTUR 1, vol. I, ?stanbul 1289/1872-3.
Düstur ikinci tertib, vol. 5, ?stanbul, 1332/1913-4.
EBUSSUUD, Sükna Risalesi, Süleymaniye Library. ?smihan Sultan classification (223): 115.
ELDEM, E. French Trade in İstanbul in the Eighteenth century, Brill,Leiden, Boston, Köln,1999.
ERG?N, O. Nuri Mecelle-i Umur-ı Belediye, v.II, ?stanbul Büyük?ehir Belediyesi Kültür ??leri Daire Ba?kanlığı yay., ?stanbul, 1995.
ERTUĞ, H. N., Osmanlı Kefalet sistemi ve 1792 Tarihli Bir Kefalet defterine Göre Boğaziçi, unpublished MA thesis, Sakarya üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 1997.
EVL?YA ÇELEB?, Seyahatname, ?stanbul,1938.
FAROQH?, S., "The fieldglass and the Magnifying Lens: Ottoman studies of crafts and craftsmen", The Journal of European Economic History, vol.20, (1991), p.29-57.
FAROQHI, S. Artisans of Empire, Crafts and Craftspeople Under the Ottomans, I.B. Taurus, London, Newyork, 2009
FAROQHI, S., "In Quest of Their Daily Bread: Artisans of Istanbul under Selim III", Nizam-ı Kadimden Nizam-ı Cedid'e III. Selim Dönemi, ed. S. Kenan, ?SAM, ?stanbul, 2010, pp. 167-182.
GENÇ, M., "18. Yüzyılda Osmanlı Ekonomisi ve Sava?", Yapıt, Toplumsal Araştırmalar Dergisi, no: 49, 4 Nisan 1984, Ankara, p.52-61.
GENÇ, M., "Osmanlı ?mparatorluğunda Devlet ve Ekonomi", V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler, Ankara, 1990.
GENÇ, M., Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, Ötüken yay., ?stanbul, 2000.
GIYNA?, K.Ali, Sıtkı-Gedikler, Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Ara?tırma Merkezi yayını, Kır?ehir, 2004.
GIYNA?, K.Ali, "Sıdkî Bey'in Eserine Göre Gedikler ve Gedik Kurumu", I. Ahi Evran-ı Velî ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu ,12-13 Ekim 2004 Kır?ehir.
G?BB H., H. Bowen, Islamic Society and the West; A Study of the Impact of Western Civilization Moslem Culture in the Near East, v. I, London, 1950.
GÜÇER, L., "XVIII. Yüzyıl Ortalarında ?stanbul'un ?a?esi ?çin Lüzumlu Hububatın temini meselesi", İstanbul Üniversitesi İktisat fakültesi Mecmuası, XI/14, (1949-50), pp.397- 416.
?BNÜLEM?N MAHMUD KEMAL, H. Hüsamettin, Evkaf-ı Hümayun Nezaretinin Tarihçe-i Teşkilatı ve Nuzzarın Teracim-i Ahvali, ?stanbul, 1335/1916.
?NALCIK H., D. Quataert (eds), An Economic and Social History of the Ottoman Empire, Cambridge, 1994.
?NAN, A., Gedik Hakkı, unpublished Phd dissertation, ?stanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, ?stanbul, 1994.
?P??RL?, M., "II. Mahmud Döneminde Vakıfların ?daresi", Tarih Enstitüsü Dergisi, n.12, 1982, pp.56-66.
ISSAW?, C., The Economic History of Turkey, 1800-1914, Chicago, 1980.
İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul Esnaf Tarihi 1, ?stanbul Külliyatı VIII, ed. A. Tabakoğlu, A. Kal'a, ?stanbul Büyük?ehir Belediyesi yay., ?stanbul, 1997.
İstanbul Ahkâm Defterleri İstanbul Esnaf Tarihi 2, ?stanbul Külliyatı VIII, ed. A. Tabakoğlu, A. Kal'a, ?stanbul Büyük?ehir Belediyesi yay., ?stanbul, 1997.
KAFADAR, C., Yeniçeri-Esnaf Relations: Solidarity and Conflict, Yayınlanmamı? Yüksek Lisans Tezi, Institute of Islamic Studies, McGill University, 1981.
KAL'A, A., Mahmud II döneminde sanayiin iktisadi ve sosyal organizasyonu ve bu organizasyonda Tanzimata doğru yapı değişmeleri, unpublished Phd dissertation, ?stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ?stanbul, 1988.
KAL'A, A., "Gediklerin Doğu?u ve Gedikli Esnaf", Türk Dünyası Araştırmaları, 1990, no: 67, pp.181-187.
KAL'A, A., İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları, İstanbul Külliyatı VII, ?stanbul, 1998.
KAZGAN, H., "Gedik", İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfı Yurt yay, v.3, p.386-389.
KIRLI, C., "Devlet ve ?statistik: Esnaf Kefalet Defterleri I?ığında III. Selim ?ktidarı, Nizam-ı Kadimden Nizam-ı Cedid'e III. Selim Dönemi, ed. S. Kenan, ?SAM, ?stanbul, 2010, pp.183-212.
KOYUNCU, M., The Institution of Gedik in Ottoman Istanbul, 1750-1850, Unpublished MA thesis, Institute of Social Sciences, Boğaziçi University, 2001.
KÜTÜKOĞLU, M., "Osmanlı Esnafında Oto- Kontrol Müessesi", Ahilik ve Esnaf Konferanslar ve Seminerler, ?stanbul Esnaf ve Sanatkarlar Birliği Yay., ?stanbul, 1986.
MANTRAN, R., Onyedinci yuzyil ikinci yarisi İstanbul, Kurumsal, İktisadi ve Toplumsal Tarih İncelemesi, M. Ali Kılıçbay and Enver Özcan (trans), Ankara,1990.
MCGOWEN, B., "Merchants and Craftsmen" , An Economic and Social History of the Ottoman Empire, H. ?nalcık and D. QUATERT (eds), Cambridge, 1994.
Muahedat Mecmuası, Hakikat Matbaası, vol.I, ?stanbul,1294/1877-8.
MUSTAFA NUR? PA?A, Netayicü'l Vukuat, vol. IV, ?stanbul, 1328/1909.
New Redhouse Turkish-English Dictionary, ?stanbul, 1968.
OLSON, R. W., "The Esnaf and The Patrona Halil Rebellion of 1730: A Realignment in Ottoman Politics?", Journal of Economic and Social History of Orient, v. XVII., 3. part, Leiden: E. J. Brill, 1974.
ÖMER H?LM? EFEND?, İttihafü'l-Ahlaf fi Ahkami'l-Evkaf, ?stanbul, 1307/1890.
ÖZKAYA, Y., "XVIII. Yüzyılda Osmanlı ?mparatorluğunda Esnaf Sorunları", IX. Türk Tarih Kongresi, Ankara 21-25 Eylül 1981 Kongreye Sunulan Bildiriler, Türk Tarih Kurumu yay., v.2, Ankara, pp.1037-1048.
ÖZKAYA, Y., XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara, 1985.
QUATAERT, Donald, "Janissaries, Artisans and the Question of Ottoman Decline 1730-1826", Workers, Peasants and Economic Change in the Ottoman Empire 1730-1914, ISIS Press, ?stanbul, 1993.
SHAW, S. Between Old and New: The Ottoman Empire under Selim III 1780-1807,Harvard University Press, Cambridge, 1971.
SHAW, S. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University Press, Cambridge, 1976.
SUNAR, M. Mert, Cauldron of Dissent: A Study of the Janissary Corps, 1807-1826, Unpublished Phd thesis, Graduate School of Binghamton University State University of New York, 2006.
SUNAR, M. Mert, ""When grocers, porter and other riff-raff become soldiers:" Janissary Artisans and Laborers in the Nineteenth Century Istanbul and Edirne", Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü Dergisi, 17 (2009/1), p.175-194.
SÜLEYMAN SUD?, Defter-i Muktesid, vol I., ?stanbul, 1307/1890.
?EMSEDD?N SAM?, Kamus-ı Türki, ?stanbul, 1317/1899.
TURNA, N., The Everyday Life of Istanbul and its Artisans, 1808-1839, unpublished Phd thesis, Binghampton University/SUNY, 2006.
ÜSTÜN, Kadir, Rethinking Vaka-i Hayriye (The Auspicious Event): Elimination of The Janissaries On The Path To Modernization, unpublished MA thesis, Bilkent University, The Institute of Economics and Social Sciences, Ankara, 2002.
YED?YILDIZ, B., "Vakıf", İslam Ansiklopedisi, vol. 13, ?stanbul, 1986.
YILDIRIM, O., Osmanlı Esnafında Uyum ve Dönü?üm 1650-1826, no: 2, Toplum ve Bilim, 2000, pp.146-176.
YILDIRIM, O. "Transformation of the Craft Guilds in Istanbul, 1650-1860", Islamic Studies, 40, (2001), pp.49-66.
YILDIRIM, O., Ottoman Guilds (1600-1826): A survey, The Return of the Guilds, Utrecht University, 5-7 October 2006 http://www.iisg.nl/hpw/papers/guilds-yildirim.pdf, 13 March 2013.
YILDIRIM, O., "Onsekizinci Yüzyılda Kurumsal bir Yenilik Olarak Gedik: Istanbul'daki Kılapdancı Esnafı Örneği," Osmanlının Peşinde Bir Yaşam: Suraiya Faroqhi'ye Armağan, 2008, pp.373-399.
Y?, Eujeong, Guilds Dynamics in Seventeenth-Century Istanbul: Fluidity and Leverage, E.J.Brill, Leiden, 2004.