Bu çalışmada, Karadeniz'in Osmanlı kapalı denizi olmaktan çıktığı 1774 tarihinden Bulgar Prensliği'nin kurulmasına kadarki zaman diliminde Balkan topraklarında önemli bir Osmanlı liman şehri olan Varna, iktisadi, siyasi ve sosyal gelişmeler çerçevesinde incelenmiştir. Osmanlı tarihinde Varna, 1444 yılında Osmanlı ordusunun Haçlılara karşı kazandığı zaferle zihinlerde yer almıştır. Osmanlı zaferi sonrası hızla bir Osmanlı şehri karakteri kazanan Varna'nın Müslüman nüfusu Balkan şehirleri arasında dikkati çekecek düzeydedir. İstanbul'a yakınlığı tarihi boyunca Varna'nın uluslar arası ticaret açısından canlı bir merkez olmasına katkı sağlamıştır. Ortaçağdan itibaren gezginler ve tüccarların dikkatini celbeden bu liman şehri, Balkanlar'dan İstanbul'a doğru mal götüren tacirler için transit rolü oynamıştır. Çalışmamızın kapsadığı yaklaşık yüzyıllık dönem Varna tarihi için dönüm noktasıdır. Şehir bu dönemde Osmanlı-Rus savaşlarının gölgesinde ticari ürünler ve insan göçlerinin geçiş noktasıdır. Bir taraftan şehrin hâkimiyeti el değiştirirken diğer taraftan da, Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu durumun etkisiyle şehrin nüfus yapısında köklü değişiklikler yaşanmıştır. 19. yüzyıla kadar Varna'nın kısa geçmişi, şehrin Osmanlı hakimiyeti altındaki idari yapısı, nüfusu, şehre karakter kazandıran mimarisi ve maddi kültürünün yanında yakınçağda şehri etkileyen 1828-9 Osmanlı-Rus Savaşı, akabinde Sultan II. Mahmut (1808-1839) ve Sultan Abdülmecit'in (1839-1861) ziyaretleri, Varna- Rusçuk demiryolunun inşası, Kırım savaşı sırasında yapılan telgraf hattı gibi konular çalışmanın başlıkları arasında yer almıştır. Şehrin sosyoekonomik hayatının en önemli ana damarı olan Varna limanındaki faaliyetler ile şehrin ticari karakteri de ayrıca konu edilmiştir. Bulgaristan'ın "Deniz başkenti" Varna, ülkenin kuzeydoğusunda Karadeniz kıyısında, Şumla'dan gelen ve Varna adını taşıyan derenin ağzında körfezde Devna Gölü yakınlarındadır. 19. yüzyılda Varna şehrinin tarihi, şehirle bütünleşen iki yapı üzerinden akmaktadır: liman ve kale. Bu iki yapı dışında Varna şehri, Osmanlı fethiyle birlikte vakıf binalarıyla gelişmiştir. Osmanlı döneminde şehir merkezlerine camimescit, tekke-zaviye ve türbe gibi dini yapılar; han, bedesten, *Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Tarih- Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi, El-mek: miyasekoyuncukaya@gmail.com 384 Miyase KOYUNCU KAYA Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/1 Winter 2015 kervansaray, arasta ve çarşı gibi ticari yapılar; imaret, hamam, köprü, su kemeri, çeşme ve saat kulesi gibi sosyal yapılar; mektep, medrese ve kütüphane gibi eğitim merkezleri; kale, kule-ocak, burç ve tabyalar gibi askeri yapılar inşa edilmiştir. Kale, yüzyılın başlarında Osmanlı-Rus savaşının odak noktası olmuştur. 19. yüzyıl başlarında şehir, çeşitli etnik kimlikleri bünyesinde barındırmaktadır. 1828-29 Osmanlı- Rus Savaşı'nda savaş muhabiri olarak Varna'da bulunan Rus şair Viktor Grigoreviç Teplyakov, caddelerdeki kalabalık ve şehrin oryantal görünümüne dikkat çekerken Müslümanların yanısıra Yahudi, Rus, Fransız, İtalyan, Alman ve İngilizlerin varlığından da bahseder ancak nüfusa dair herhangi bir sayı belirtmemiştir. 1866 sayımında Tuna vilayetindeki şehirler arasında vergilendirilen nüfus açısından Rusçuk, Şumnu, Plevne ve Vidin'in ardından Varna, 5. sırada yer alır. Tuna vilayetine dair ilk yıllık olan 1868 salnâmesine göre nüfus büyüklüğüne göre şehirler büyükten küçüğe şöyle sıralanır: Rusçuk, Tırnova, Sofya, Niş, Vidin, Varna ve Tulça. Rusçuk, Varna ve Tulça'da Müslüman nüfus, gayri müslim nüfusa göre daha fazladır ve bu sancaklar arasında Varna, nüfusunun yaklaşık %74'ü Müslüman olarak ilk sırada yer alır. Varna, Tuna vilayetinin toplam nüfusunun % 7.76; Müslüman nüfusun % 14,23'ünü ve gayrimüslim nüfusun da % 3,4'ünü barındırmaktadır. 1877-8 sayımında Varna sancağı'nın nüfusu 85.500; hane sayısı da 9.849'dur. 1874 verileri dikkate alındığında 1877-8 rakamları, Varna sancağında hem hane hem de nüfus bazında artışa işaret etmektedir. Varna şehrinin Yakınçağda tanık olduğu en önemli olayların başında 1828-29 Osmanlı-Rus savaşı gelir. 19. yüzyıl başlarında Balkan topraklarını karmaşa ortamına sürükleyen Yunan isyanlarının Osmanlı idaresince bastırılma şeklini bahane eden Rusya'nın başını çektiği müttefik devletler (İngiltere ve Fransa), bağımsız Yunanistan'ın kurulması yönünde hükümler içeren Londra Antlaşmasını Osmanlı Devleti'ne kabul ettirmek istemiş ancak Osmanlı Devleti, bunu içişlerine müdahale saymıştır. Olaylar müttefik donanmasının Navarin'de Osmanlı gemisini batırmasıyla savaşa doğru sürüklenmiş ve nihayetinde Rusya, Nisan 1828'de Osmanlı Devleti'ne savaş açmıştır. Kalenin vire yoluyla tesliminden kısa bir süre sonra Eylül 1829'da Varna, Edirne Antlaşmasıyla Osmanlı Devleti'ne iade edilmiştir. 1828- 29 Osmanlı-Rus savaşı, Rusların Bulgarlarla yakın temas kurmaları ve onları tanımaları açısından bir dönüm noktasıdır. Ruslar, Balkanlar'da kendilerine yakın bir dil konuşan Bulgar topluluğunu görünce, onları daha iyi tanımayı ve aralarındaki ilişkileri geliştirmeyi düşünmüşlerdir. Şark meselesinin bir parçası olarak Osmanlıları Balkanlar'dan atabilmek ve akabinde sıcak denizlere inebilmek için dinî, sosyal ve kültürel yapıları gereği Bulgarlar, bu yıllarda Ruslar için tarihi emellerini gerçekleştirebilecek önemli bir vasıta niteliğindedir. Yüzyılın ortalarında patlak veren Kırım Savaşında (1853-55), Varna, müttefik ordularına üs vazifesi görmüştür. Şehir, Kırım Savaşı esnasında müttefiklerin ihtiyacını karşılamak üzere kurulan telgraf hattı ile de Osmanlı topraklarında bir ilke şahitlik etmiştir. Ancak Kırım savaşı Varna için yine bir yıkım meydana getirmiştir. Varna'daki müttefik birlikler koleranın ağına düşerken Ruslar adına çalışan Rumlar tarafından çıkarıldığı düşünülen yangında (10 Ağustos 1854) müttefik birliklerin yiyecek-giyecek tedarikleri büyük zarar görmüş, Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri: Varna (1774- 1878) 385 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/1 Winter 2015 şehir de bir çok yapısını kaybetmiştir. Kırım savaşı, Varna için ayrıca Kırım ve Kafkaslardan gelen göçmenler demektir. Şehrin Müslüman nüfusu günden güne artmış, şehirde göçmenler için ayrı köyler kurulmuştur. Varna limanının yoğun bir şekilde yabancı tacirlerin de uğrak yeri haline gelmesi, 1774 Küçük Kaynarca antlaşması sonrasındadır. O tarihe kadar bir Türk gölü halindeki Karadeniz'in antlaşma ile yabancı ticarete açık hale gelmesi, çeşitli Batı güçleri ile yapılan ticari antlaşmalar -özellikle 1838'de İngiltere ile imzalanan Baltalimanı Anlaşması- Boğazlar yoluyla Karadeniz'de yabancı tacirlerin faaliyetlerini artırmalarına yol açmıştır. Varna-Rusçuk demiryolunun yapımıyla da bölge uluslar arası ticarette pay sahibi olmaya başlamıştır. Yeni ulaşım sistemiyle yoğunlaşan ticari faaliyetler, uluslararası ticaret bürokrasisinin teşekkülü sonucunu getirmiştir. Ticaret yapmak üzere bölgeye gelen tüccarların iş ve sorunlarıyla ilgilenmek üzere Avrupa devletleri Rusçuk ve Varna'da konsolosluklar açmaya başlamışlardır. İlk konsolosluk Avusturya tarafından açılmıştır ve söz konusu ülke, Varna ticaretinde giderek önem kazanan bir paya sahip olmaya başlamıştır. Görülen o ki batılı ülkeler için Varna, Balkanlardan ucuz ham madde alımı karşılığında -belki de gemilerin boş gelmemesi adına- mamul sanayi ürünlerin pazarlandığı bir giriş noktası durumundadır. İhracat rakamları ile ithalat rakamları arasındaki farklılıklar da bu yorumu desteklemektedir. 1860'lı yıllar Varna'nın ekonomik açıdan parlak yıllardır. Osmanlı payitahtına yakınlığı, Varna'yı, imparatorluğun midesi olan bu şehri doyuran kaynaklardan biri yapmıştır. Varna şehri kaynak olmanın yanında art bölgesindeki ürünleri payitahta aktarma vazifesi de ifa etmiştir. Tahıl, yağ, deri gibi hayvansal ürünler, odun ve kereste başlıca ticari ürünlerdir. İstanbul'un ihtiyaçlarının ivedilikle karşılanması, provizyonist bir iktisadi yaklaşım benimseyen Osmanlı Devleti'nin önceliklerindendir. Bu bağlamda Varna, Osmanlı Devleti'nin önemli bir ihtiyacına cevap vermektedir. Demiryolunun yapımı, Varna limanını daha işlek hale getirmiş, yabancı tacirlerin ilgilerini daha fazla bu limana çekmeye yardımcı olmuştur. Şehir bu yıllarda Avrupalı devletlerin konsoloslukları, yabancı tacirler, yerli tacirler, modern depolar şeklinde dizayn edilmiş mağazalar, dolup boşalan gemilerle faal bir ticaret şehri görüntüsündedir. Osmanlı Devleti, Varna- Rusçuk demiryolu sayesinde İstanbul ve Avrupa arasındaki ticaretin büyüyeceğini inancındadır. 224 km uzunluğundaki 36 saatlik VarnaRusçuk hattı, 7 Kasım 1866 tarihinde işletmeye açılmıştır. 1877/8'deki Osmanlı-Rus savaşında harekat sahasından uzak olan Varna, Ayestafanos Antlaşması ile Ruslara verilmiştir. 1878 Berlin Antlaşması, Osmanlı devleti için bir dönüm noktası olmuştur. Bu barış antlaşması, Osmanlı'yı Avrupa'daki büyük topraklarından yoksun bırakmıştır. Eski Tuna vilayeti, Sırbistan (Niş'i almıştı), Bulgar prensliği (Rusçuk, Vidin, Tırnova, Varna ve Sofya gibi beş sancaktan oluşturulmuştu) ve Romanya (Tulça'yı almıştı) arasında bölüştürülmüştür. Bundan sonra vatanlarında zulme maruz kalan Müslüman ahali göç etmeye zorlanmıştır. Örneğin, Varna'daki Fransız konsolosu Muttet'in raporuna göre, sadece Varna limanından Haziran 1879-Eylül 1880 tarihleri arasında 18.033 Türk, anavatan Türkiye'ye göç etmiştir. Bulgaristan'dan göç hareketi geneldi ve Bulgaristan 386 Miyase KOYUNCU KAYA Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/1 Winter 2015 Emareti limanlarından İngiliz, Fransız, Rus ve Türk vapurları ile muhacirler İstanbul'a getirilmekteydi. Şehrin hinterlandında kalan bir kısım Müslüman ise ölüm-kalım savaşı vermiştir. 1878'e kadar çoğunluğu Müslüman olan Varna'ya, günden güne Bulgar nüfus yerleştirilmiştir. Günümüzde bir Bulgar şehri olan Varna'da 1960 yılına kadar Müslüman nüfusu temsilen müftülük vazifesini ifâ etmiştir. Şehirde kalan Müslümanlar, devlet ve yerel resmi organlarda kısmen temsil edilmişlerdir ve Müslüman topluluk, yerel yetkililerce hiç de olumlu yaklaşılmayan Müslüman mimari eserlerinin korunması adına önemli çaba ve inisiyatif göstermişlerdir.

In this study, the phenomena and events affecting the political, social and economic life of Varna have been examined from the date of 1774 in which the Black Sea lost its characteristics of being closed sea of Ottomans to the establishment of The Principality of Bulgaria in 1878. Varna in Ottoman history is well known because of the Ottoman victory against the Crusaders in 1444. After victory of Ottomans, Varna became an Ottoman city quickly and the number of its Muslim population was remarkable among other Balkan cities. Throughout its history, the closeness of Varna to Istanbul gave it an oppurtunity to become a vibrant commercial city. From the medieval period, Varna as a port city attracted many tradesmen and travelers who had carried materials from Balkans to Istanbul. The time of our concern, nearly a century was a turning point in history of Varna. In this term, the city under the shadow of Ottoman-Russian wars was a transit point of commodities and human beings. While the governance of the city was being changed, the city also faced with radical change in its population. This study covers brief history of Varna until 19th century, the administrative structure of the city under Ottoman rule, its population, architecture and material culture of the city, the Ottoman- Russo War of 1828-29, visits of Ottoman Sultans Mahmud II (1808-1839) and Abdulmecid (1839-1861), building of railway between Varna and Ruse, telegraph line during the Crimean War. Besides, economic life of the city, especially the commercial activities in the port has been taken into consideration as a crucial part of social and economic life of Varna. As the "sea capital" of Bugaria, Varna on the Black Sea coast in the northeast of the country lies on the bay of Varna river coming from Şumla, near Devna Lake. The history of Varna in 19th century depends on activities and mobility around two main structures of the city: port and castle. Besides these two important locations, the city of Varna was indebted its development to the construction activities in the form of Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri: Varna (1774- 1878) 387 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/1 Winter 2015 pious foundations after conquest of Ottoman state as a well known policy of Ottomans. During the Ottoman era, religious buildings such as mosques, masjids, zaviyes, dervish lodges, shrines; commercial buildings like caravanserais, khans, covered bazars; social constructions like kitchens for poor, bridges, baths, aquaducts, clock towers; education centers like primary schools, madrases and libraries; building for military activities like castle, bastions, citadels and so on were built in the city center. In early years of 19th century, the city incorporates variety of ethnic identities. Russian poet Viktor Grigoreviç Teplyakov who participated in Ottoman-Russo War in 1828-9 as war correspondent, mentions about crowds in the streets, oriental view of the city and existence of Jewish, Russian, French, English, Italian, German men alongside Muslim subjects. But he does not give any clues on the number of population of Varna. In census of 1866 Varna was the fifth crowded city in terms of taxed population among Tuna province. The year book of 1868 is the first year book of Tuna province. The cities of Tuna province according to the population size can be listed as Russe, Tirnova, Sofia, Nis, Vidin, Varna and Tulcea. Among these cities Varna had the greatest number of Muslim population since the number of Muslims constituted 74% of its whole population. 7.76 % of whole population, 14.23 % of Muslim population and 3.4 % of non Muslim population of Tuna province was living in Varna. According to census of 1877-8, the number of population was 85,500; and the number of households was 9,849 in Varna. It is clear that the population of Varna was increasing in those days. The most significant event Varna had witnessed in 19th century was Ottoman- Russo war of 1828-9. Russia and its alliances (England and France) wanted Ottoman state sign the Treaty of London which included provisions for the establishment of independent Greece, by excusing style of Ottoman suppression of Greek revolts which led to great chaos in all Balkan lands. However, the Ottoman state rejected to sing up treaty since it was an intervention to Ottoman interior affairs. The allies caused to sink of Ottoman navy ship and events developed through an inevitable war. At the end, Russia declared war against Ottoman state on April 1828. Shortly after delivery of the castle, Varna was returned to the Ottoman State with the Treaty of Edirne in September 1829. The war of 1828-9 was a turning point for Russians who acquainted with Bulgarians since this war was an oppurtunity for Russians intending to recognize Bulgarians who spoke a close language. Bulgarians were important resources for Russians, due to their religious, social and cultural structures, who wanted to realize their historical desires like giving an end to the Ottoman rule in Balkans and reaching the warm seas. During the The Crimean War (1853-55) Varna became a base for allied troops. The telgraph line to meet the needs of allies during Crimean war was not the first only for Varna but also for all Ottoman lands. However, Crimean war meant a new demolition for the city and population of Varna. The soldiers of allies were caught cholera and the fire which was thought to be set by Greeks working on behalf of Russians made damage to the supplies of allies and the most of the buildings in city center. Besides, Crimean war meant immigrants 388 Miyase KOYUNCU KAYA Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/1 Winter 2015 coming from Crimea and Caucasus. Therefore, the number of Muslim population increased day by day and new villages were established for new dwellers. Varna became an intensive haunt of foreign merchants after Treaty of Küçük Kaynarca in 1774. With this treaty, The Black Sea was opened to foreign trade, new commercial treaties with European countries - especially The Anglo-Turkish Commercial Treaty of Baltalimani - led to rise in European commercial activities in Black Sea region. By the construction of Varna- Ruse railway the region began to be a shareholder in international trade. Intensive commercial activities as a conclusion of new transportation system caused in creation of international commercial bureaucracy. European countries began to establish consulates in Varna and Ruse in order to meet needs of their citizens coming in these lands for trade. The first consulate was opened by Austria which gained great share in trade of Varna in this period. It is clear that Varna was an entry point to Balkan lands for the European countries in desire of getting cheap raw materials. They also marketed their finished industrial products but their import figures were higher than export figures. 1860s were bright years for Varna's economic life. The closeness of Varna to the capital city of Ottoman state made it one of the sources to feed the stomach of the empire. Varna was not only source itself but also transit point carrying commodities of its hinterlands. Grain and animal products like fat, leather, wood and timber were main commercial products. To meet needs of its capital urgently was one of the important priorities of Ottoman state which adopted provisionist economic approach. Therefore, Varna met one of the crucial needs of the Ottoman State. The Ottoman State believed in growth in trade between its capital city, İstanbul and Europe thanks to railway between Varna and Ruse. The works began in two ways from Varna and Ruse. The concerned railway which was opened on 7th November, 1866 was 224 km and the journey from Ruse to Varna took 36 hours. The construction of railways made Varna port busier and much more foreign tradesmen began to be interested in Varna's position due to its economic oppurtunities. In those years the city was a very busy trade center hosting European consuls, foreign tradesmen, local tradesmen, modern stores, frequently charging and discharging ships. Varna was not at the center of Ottoman-Russian wars of 1877-8 and it was given to Russia by the treaty of San Stefano which deprived Ottoman State of its European lands. Ex-Tuna province was partitioned between Serbia (Nis), Principality of Bulgaria (Ruse, Vidin, Tirnova, Varna and Sofia) and Romania (Tulchea). After this treaty, Muslim population was forced to leave their homeland. For instance, according to report of French consul Muttet, in the period between June 1879 and September 1880, 18,033 Turks left from port of Varna and migrated to Turkey. The migration from Bulgaria was very great event in those years. Every day English, French, Russian, Turkish ship were carrying migrants to İstanbul. In the hinterland of the city some Muslims faced with very hard life. Until 1878 the population of Varna was mostly Muslim but after that date, Bulgarians were densely settled. Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri: Varna (1774- 1878) 389 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/1 Winter 2015 Today, Varna is a Bulgarian city. Until 1960 there was a mufti who was responsible from religious activities of Muslim population. The Muslims in Varna were partly represented in city, state and local government bodies. The Muslim community showed great initiative and effort to protect Muslim architectural and cultural heritage which were ignored by local authorities.