OSMANLI DEVLETİ’NDE ŞEHZADELİK KURUMUNA YENİ BİR BAKIŞ: ŞEHZADELERİN DOĞUMU, YETİŞTİRİLMESİ VE TAHTA ÇIKIŞ SÜREÇLERİ HAKKINDA BİR DEĞERLENDİRME

Osmanlı Devleti'nde hükümdardan sonra tahtın meşru varisleri olan şehzadeler, padişahların erkek çocukları olup, Osmanlı veraset anlayışı gereğince taht üzerinde yegâne hakka sahip kişilerdir. Bu hak şehzadelerin padişahtan sonra tahta geçebilmelerini sağlamış olup, bu konuda kuruluş yıllarından itibaren farklı uygulamalar yaşanmıştır. Daha ziyade merkezi yönetim anlayışına dayalı bir devlet politikası içerisinde hareket eden Osmanlı Devleti'nde şehzadelik makamına büyük saygı duyulmuş ve hanedanın en imtiyazlı sınıfı olarak kabul edilmişlerdir. Bu durum şehzadelerin gelecekte tahta çıkması muhtemel bir padişah gibi yetiştirilmesini ve iyi bir eğitim almalarını gerekli hale getirmiştir. Bu eğitimler çocuk yaşlardan itibaren ve ilk olarak sarayda başlamaktadır. Yine XVI. yüzyılın sonlarına kadar sancaklara gönderilerek yönetim tecrübesi kazanan şehzadelerin yetiştirilmesindeki usuller, XVII. yüzyılın başlarından itibaren uygulanan yeni ekberiyet sistemi ve bu sisteme bağlı olarak getirilen kafes uygulamasıyla tamamen değişmiştir. Bu sistem devletin yıkılışına kadar yine birtakım değişimler yapılmakla birlikte yürürlükte kalmış ve durum yönetim tecrübesinden yoksun padişahların başa geçmesine sebep olmuştur. Aynı şekilde tahta çıkış usullerinde belirli bir merkeziyetçi anlayışa bağlı kalmakla birlikte süreç ve işleyiş sürekli bir değişim içerisinde olmuş ve durum cülûs sonrası uygulamalara da yansımıştır. Tüm bu durumlar bize Osmanlı tarihinin her döneminde oldukça önem verilen şehzadelik kurumunda zaman içerisinde dönemin şartları gereğince bir takım düzenleme ve değişikliklerin yapıldığını göstermektedir. Bu düzenlemeler şehzadelerin doğumundan tahta çıkış sürecine kadar giden uygulamalar ve merasimler ile ilgili olup, bu çalışmada bu düzenlemelerin ne zaman, ne şekilde ve hangi amaçlarla yapıldığı üzerinde durulmuştur

A NEW APPROACH TO THE PRINCESHIP INSTITUTION IN OTTOMAN STATE: AN EVALUATION ABOUT BIRTH, EDUCATION AND ASCENDING PROCESS OF SULTAN'S SONS

Şehzades who were rightful heirs of throne were sons of sultans in Ottoman state and they were the only persons who could put a claim on the throne according to inheritance understanding. Accordingly, they ascended after sultans and there had been different implementation since foundation years. In Ottoman state which had a rather centralist understanding of administration, princeship institution was respected and accepted as the most privileged class of the dynasty. This situation made necessary şehzades to be grown as the sultans of the future and to get a good education. The education process started early years of şehzades and firstly in palaces. The ways of grown of şehzades who were sent to sancaks to get administration experience until the end of 16th century, was completely changed with the new ekberiyet system which started since the end of 17th century and the related kafes implementation. This system was implemented until the collapse of the state although there were some changes and it caused sultan without administration experience to ascend. Similarly, although ascending prosedures depended a centralist understanding, process was always changed and the situation reflected to the implementations after enthronement. All these situations show that princeship institution to which was paid attention in every periods of Ottoman history was regulated according the conditions of each period. These regulations were about the implementations and rituals regarding şehzades since their birth to ascending process and it's discussed in this study that when, how and why these regulations were implemented

PDF

___

A. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA). Defter (D) nr. 102; 2405; 2402.
B. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) 1. Ali Emirî Tasnifi (AE). Nr.149/14599; 149/14622; 147/14487; 148/14568; 149/14643; 149/1462; 23/1343.
2. Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HH). Nr.526/2580; 1196/4688; 487/23881; 1581/80; 525/25669; 1451/31; 644/31567; 1297/ 50440; 670/ 32708; 695/ 33519; 1528/ 30; 666/ 32382; 991/ 40839; 830/ 4563; 720/34340; 377/456; 487/23866; 1204/47265; 899/ 765; 258/ 1436; 219/ 12077; 1363/ 53822; 123/ 456; 116/ 5837.
3. İbnü’l-emin Tasnifi (İE).
a. Dahiliye (İE. DH). Nr.10/1176; 3/242; 725/50558.
b. Evkaf (İE. EV). Nr.69/ 3448; 63/ 3110.
c. Haricye (İE. HR). Nr. 79/ 3943.
d. Hilat (İE. HLT). Nr. 4/ 332; 4/326; 4/328; 4/331.
e. Saray (İE. SM). Nr.30/ 3171; 20/ 207; 144/ 7206; 27/2846/ 24/ 2526.
f. Maliye (İE. ML). Nr. 57/5394.
4. Cevdet Tasnifi (C).
a. Askeriye (C. AS). Nr. 745/31302.
b. Hariciye (C. HR). Nr. 55/ 2744.
c. Maârif (C. MF). Nr. 105/ 5223; 105/ 5227.
d. Saray (C. SM). Nr. 36/ 784; 9/ 406; 43/ 2171; 47/ 2384; 144/ 7244; 44/ 1907; 78/ 7088; 120/ 6044; 33/ 1673; 81/ 4086; 33/ 1696; 114/ 5709; 155/ 7753; 91/ 4560; 70/ 3504; 101/ 6254; 144/ 7234; 926/ 40065; 154/ 7705; 32/ 8741; 179/ 8970; 180/ 8972; 204/ 6374; 192/ 2583; 205/ 3962; 188/ 205; 144/607; 89/4490; 44/588; 203/ 6272; 155/ 3668; 82/ 7451; 48/8569.
5. Sadaret Mektubî Kalemi Nezaret Ve Devâir Evrakı (A. MKT. NZD). Nr. 219/91; 356/69.
6. Sadaret Teşrifat Kalemi Evrakı (A. TŞF). Nr. 16/ 38.
7. Maliyeden Müdevver Defterler (MAD. d). Nr. 8885; 9724.
8. Babıâli Evrak Odası (BEO). Nr.3541/26556; 3543/265662.
9. Başmuhasebe Matbah-ı Âmire Defterleri (BŞM. MTE. d). Nr.11452.
10. Başmuhasebe Kasabbaşı Defterleri (D. BŞM. KSB. d). Nr. 11910.
11. Sadaret Mektûbî Kalemi Umum Vilâyeti Evrakı (A. MKT. UM). Nr. 481/27; 480/ 99; 483/ 98; 480/ 43; 480/ 14; 486/ 53; 480/ 31; 485/ 49; 463/ 2.
12. İradeler Dahiliye (İ. DH). Nr. 73 /50882; 6/ 294; 1291/ 101528.
13. İradeler Hariciye (İ. HR). Nr. 3/ 10414. Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi Belgeleri (DH. MKT). Nr. 2806/92.
15. Maarif Mektûbî kalemi Evrakı (MF. MKT). Nr. 116/ 42; 40/34.
AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, I, İstanbul 1990.
_________________, Tüm Yönleriyle Osmanlı’da Harem, İstanbul 2007.
ALDERSON, A.D., Osmanlı Hanedanının Yapısı, (Çev: Şefaettin Severcan), İstanbul 1998.
ALİ SEYDİ BEY, Teşrifât ve Teşkilât-ı Kadimemiz (Haz. N. Ahmet Banoğlu), İstanbul, t.y.
ALİKILIÇ, Dündar, Osmanlı’da Devlet Protokolü ve Törenler, İmparatorluk Seremonisi, İstanbul 2004.
BARIŞ, İzzettin, Osmanlı Padişahlarının Yaşamlarından Kesitler, Hastalıkları ve Ölüm Sebepleri, Ankara 2002.
BAYKAL, Ebru, Osmanlılarda Törenler, Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Edirne 2008.
CİN- Halil, Ahmet Akgündüz, Türk Hukuk Tarihi, I, Konya 1989.
EROĞLU, Haldun, Osmanlı Devleti’nde Şehzadelik Kurumu, Ankara 2004.
_________________, Yönetim ve Strateji, İstanbul 2006.
ERTUĞ, Zeynep Tarım, XVI. Yüzyıl Osmanlı Devleti’nde Cülûs ve Cenaze Törenleri, Ankara 1995.
ESAD EFENDİ, Osmanlılarda Töre ve Törenler, (Teşrifât-ı Kadime), (Sad. Yavuz Ercan), İstanbul 1979.
GOODWİN, Jason, Ufukların Efendisi Osmanlılar, (Armağan Anar), İstanbul 1999.
GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Osmanlı Müesseseleri Teşkilâtı ve Medeniyeti Tarihine Genel Bir Bakış, İstanbul 1977.
HALAÇOĞLU, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara 1998.
KAHRAMAN, Atıf, Osmanlı Devleti’nde Spor, Ankara 1995.
KARATEKE, Hakan T. Padişahım Çok Yaşa! Osmanlı Devleti’nin Son Yüzyılında Merasimler, İstanbul 2004.
KARATEPE, Şükrü, Klâsik Dönem Osmanlı Siyasî Kurumları, İstanbul 1989.
KOÇU, R. Ekrem, Osmanlı Tarihinin Panoraması, İstanbul 2004.
MAKSUDOĞLU, Mehmet, Osmanlı Tarihi 1299-1922, İstanbul 1999.
MANTRAN, Robert, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, I, (Çev. Server Tanilli), İstanbul 1991.
MUALLA ANHEGGER-EYÜBOĞLU, Osmanlı Saray’ında Padişah Evi (Harem), İstanbul 1996.
MUSTAFA NURİ PAŞA, Netayicü’l- Vukuat, II, İstanbul 1327.
ORTAYLI, İlber, Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi, Ankara 2007.ÖZKAN, Abdullah, Osmanlı Tarihi, 1299-1922, İstanbul 2005.
P. PİERCE, Leslie, Harem-i Hümayun, (Çev. Ayşe Bektay), İstanbul 2000.
PAKALIN, Mehmet Zeki, “Şehzade”, Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü, III, İstanbul 1983.
REFİK, Ahmet, Kafes ve Ferace Devrinde İstanbul, (Haz: Tahir Yücel), İstanbul 1998.
SAYDAM, Abdullah, Osmanlı Medeniyeti Tarihi, Trabzon 1999.
SERTOĞLU, Mithat, Topkapı Sarayında Gündelik Hayat, Ankara 1946.
SHAW, Stanford J. -Ezel Kural Shaw, , Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, I, (Çev. Mehmet Harmancı), İstanbul 1962.
SÜREYYA, Mehmet, Sicill-i Osmanî, I, (Haz: Nuri Akbayar), İstanbul 1996.
ŞEM’DANİZÂDE FINDIKLILI SÜLEYMAN EFENDİ, Mür’it-i Tevârih, II, (Yay. M. Münir Aktepe), İstanbul 1978.
TANERİ, Aydın, Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hükümdarlık Kurumunun Gelişmesi ve Saray Hayatı, Ankara 1978.
TEZCAN, Hülya, Osmanlı Sarayının Çocukları, Şehzadeler Ve Hanım Sultanların Yaşamları, Giysileri, İstanbul 2006.
ULUÇAY, M. Çağatay, “ Saraylı Kadınlara Ait Mektuplar Üzerinde Bir Araştırma”, V. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara 1960, s.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı, Ankara 1988.
_________________, Osmanlı Tarihi, III, İstanbul 1995.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 1998.AĞIRAKÇA, Ahmet, “Osmanlılarda İlk Cülûs Merasimi”, Türk Kültürü, XXIV /282, İstanbul 1968, s. 635-641.
ALİKILIÇ, Dündar, “Osmanlı Saray Teşrifatı ve Törenleri”, Türkler, IX, (Ed. Güler Eren), Ankara 2002, s. 875-886.
ARTUK, İbrahim,“Osmanlılarda Veraset-i Saltanat ve Bununla İlgili Sikkeler” Tarih Dergisi, XXXII, (Mart), İstanbul 1979, s. 255-280.
AYDIN, Hilmi, “Topkapı Sarayı’ndaki Padişah Kılıçları”, Osmanlı, II, Ankara 1999, s. 564-565.
DİNGEÇ, Emine, “Osmanlı Sarayında Eski Bir Türk Geleneği: Yeni Yılda Hediyeleşme”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume, 4/8, 2009, s. 1055-1072.
EMECEN, Feridun, “Osmanlı Şehzadeleri ve Taşra İdaresi”, Selçukludan Cumhuriyete Şehir Yönetimi, (Ed. Erol Özvar-Arif Bilgin), İstanbul 2008, s. 98-112.
EROĞLU, Haldun, “Klâsik Dönem Osmanlı Şehzadelik Kurumuna Dair Bazı Görüşler”, Türkler, IX, (Ed. Güler Eren), Ankara 2002, s. 855-859.ERTUĞ, Zeynep Tarım, “Osmanlı Devleti’nde Resmî Törenler ve Birkaç Örnek” Osmanlı, IX, (Ed. Güler Eren), Ankara 1999, s. 139-142.
GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “III. Mehmed”, İA, VI, İstanbul 1989, s. 535-536.
GÜNYOL, Vedat, “Kılıç Alayı”, İA, VI, İstanbul 1977, s. 678-679.
HALAÇOĞLU, Yusuf, “Klâsik Dönemde Osmanlı Devlet Teşkilâtı”, Türkler, IX, (Ed. Güler Eren), Ankara 2002, s. 795-838.
İNALCIK, Halil, “Osmanlı Padişahı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XIII, No. 4, Ankara 1958, s. 102-126.
KAPAĞAN, Enver “Gök Tarnrı İnancı ve Bu İnanç Sisteminin İçinde Alkış, Dua ve Dilekler”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/3 Winter 2014, s. 801-810.
KIRPIK, Cevdet, “II. Meşrutiyet’den Sonra Şehzade Eğitiminde Değişim”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Mayıs 2010, Sayı: 21, s. 99- 130.
KUBALI, H. N. “Kanun-ı Esasi”, İA, VI, İstanbul 1989, s. 168-185.
KUNT, Metin, “Devlet, Padişah Kapısı ve Şehzade Kapıları” Osmanlı / “Teşkilât, VI, (Ed. Güler Eren), Ankara 1999, s. 33-40.
KÜTÜKOĞLU, Bekir, “Murad III”, DİA, XXXI, İstanbul 2006, s. 172-176.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Cülus” DİA, VIII, İstanbul 1990, s. 108-114.
_________________, “Fatih’in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi”, İÜEF. Tarih Dergisi, S. 33, İstanbul 1982, s. 7-57.
UZUN, Efkan “Sultan I. Mahmud’a Ait Bir Ruznâme”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/7 Summer 2013, s.687-703.
UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzâdeleri”, Belleten, XXXIX, S. 156 (Ekim 1975), Ankara, s. 659-696.
ÜLGEN, Aygün, “ Osmanlı Saray, Kasır ve Köşkleri”, Osmanlı, X, (Ed. Güler Eren), Ankara 1999, s.400-427.
YEDİYILDIZ, Bahaeddin “Osmanlı Toplumu”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, I, (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu), İstanbul 1994, s. 490-499.