LEXICOGRAPHY IN TURKIC REPUBLICS - Focusing On Third Language Translated Dictionaries (TLTD) -

Sovyetler Birliğinin dağılmasının ardından, ortak tarihi geçmişe sahip olan Türk topluluklarının kendi bağımsızlıklarını kazanması dil konusunda olan gelişmelere de oldukça büyük bir hız kazanmıştır. Kırgızistan, Cumhuriyetlerinde bağımsızlık sonrası kendi ana dillerinin resmi dil haline gelmesi, özellikle toplumsal ve siyasal alanda pek çok yeni Türkçe sözcüğe ihtiyaç duyulmasına sebebiyet vermiştir. Bu ihtiyaç, her ne kadar topluluklara göre farklılıklar gösterse de, genellikle ya eskiden kullanılan Türkçe sözcüklerin canlandırılması ya da yeni sözcüklerin türetilme yoluyla giderilmeye çalışılmıştır. Öte yandan, sosyo-kültürel ve devamında da sosyo-dilsel değişiklikler, bu toplulukların dış dünya ile olan ilişkilerinde "iletişim" sorununu gündeme getirmiştir. Bağımsızlık sonrasında özellikle Türkiye başta olmak üzere diğer devletler ile Türk devletleri arasında mevcut olan ticari, siyasi, ekonomik, sosyal ve eğitim alanlarındaki ilişkiler büyük bir ivme kazanmıştır. Bu ise söz konusu Türkî devletlerin dillerinin ön plana çıkmasına sebebiyet vererek bu dillerde temel seviye öğrenim kitaplarına ve iki dilli sözlüklere olan ihtiyacı doğurmuştur Bu bağlamda Türkiye Türkçesi başta olmak üzere, diğer çağdaş Türk lehçelerinde de pek çok iki dilli sözlük hazırlanmış ve okuyucuların kullanımına sunulmuştur. Ancak bu tip sözlükler, iletişimi kolaylaştırmada büyük kolaylık sağlamakla birlikte, sözlükbilim çalışmalarının yetersiz olmasından ve derleme bağlı istatistikî verilere dayandırılmadan hazırlandıklarından eski kullanımları ve güncelliğini yitirmiş kelimeleri halen bünyelerinde barındırabilmektedir. Ayrıca bu tür sözlüklerin büyük bir kısmı ilk etapta Rusça olarak hazırlanan iki dilli sözlüklerden çeviri yoluyla elde edildiklerinden birtakım yanlış kullanımlara da yer vermektedirler. Örneğin, Kırgızca-Türkçe olarak hazırlanan sözlüklerden kimisinde eşdizim ve sözcük öbeklerinde Rusçanın etkisi görülürken, kimisinde de Türkiye Türkçesinin etkisinde kalınarak, hedef dile ait olmayan eşdizim ve sözcük öbeklerinin mevcut olduğu görülür. Bu çalışma, Çağdaş Türk Lehçelerindeki sözlük çalışmalarının mevcut durumunu ortaya koyarak, somut bilimsel verilere dayalı sözlükler hazırlayabilmek için ortaklaşa neler yapılabilir sorusuna cevap aramaktadır. Bu sayede, Türk Cumhuriyetlerindeki sözlükbilim alanı çalışmalarında yeni bir çığır açılması ümit edilmektedir.

PDF

___

Abduvaliev, İbraim. 2007. Etimologiya cana Leksikologiya: Monografiya. Calalabat maml. universiteti. — Bishkek - Calalabat : [b. i.].

Akmataliev, Abdıldacan. 2010. Kırgız Tilinin Sözdügü, Bishkek, Avrasya Yayıncılık.

Bayniyazov, A., Bayniyazova, C. 2014. Kazakistan’da Kıpçak Sözlükleri ve XVIII-XX. Yüzyıllar Arası, Bilig, Güz, Sayı, 71, ss. 81-92.

Belyayev, Igor` A. 1913. Russko – Turkmenskiy Slovar’, Askhabad.

Budagov, Lazar` Z. 1869. Sravnitelniy Slovar’ Turetsko-Tatarskih Narechiy so Vklyucheniyem Upotrebitelneyshih Slov Arabskih i Persidskih i s Perevodom na Russkiy Yazık. Tom I ا, -ف Sankpeterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademii Nauk.

Bukin, Ishmuhammet. 1883. Russko – Kirgizskiy i Kirgizsko – Russkiy Slovar`, Tashkent, TipoLitografiya S. I. Lakhtina.

Develi, Hayati. 1993. Azeri Türkçesi Lügati, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum.

Hartman, R.R.K. and James, G. 1998. Dictionary of Lexicography. London and New York: Routledge.

Çankaya, Selahattin. 2014. Kırgız Sözlüğü, Kırgızca – Türkçe, 1. Basım, Şubat, 2014, Bilge Kültür Sanat Yayın Dağıtım San. Ve Tic. Ltd. Şti, İstanbul.

Cumakunova, Gulzura. 2006. Türkçeyi Türkçe ile Anlatmak: Türkçe-Kırgızca Sözlük’ün Neşrinden Sonra, Modern Türklük Araştırmaları, Cilt 3, Sayı 1 (Mart, 2006), ss. 21-34.

Cumakunova, Gulzura. 2009. Türk Leksikografiyasının Tarıhınan: Türk Sözdüktöründö İlimiy Printsipterdin Kalıptanışı. /Coopt. red. B. Ö. Oruzbaeva. Bişkek: İlim.

İlhan, Nadir. 2009. Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri ve Özellikleri, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 4/4 Summer, ss. 534-554.

Karahan, Leyla. 1999. Atatürk Dönemi Dil Kurultaylarında Türk Dünyası, Türk Dili, Sayı 574, Ekim 1999/II, s. 845-853.

Katarinsky, Vasiliy V. 1893. Kratkiy Russko – Bashkirskiy Slovar`, Orenburg.

Katarinsky, Vasiliy V. 1897. Kirkizsko – Russkiy Slovar’, Orenburg.

Katarinskiy, Vasiliy V. 1899. Bashkirsko – Russkiy Slovar’, Orenburg.

Kirişçioğlu, Fatih. 2004. Kazan Hanlığı’nın İşgalinden Sonra Sibiryadaki Dil Politikaları: 1552 ve Sonrası, Kazan’ın İşgali ve Türk Toplulukları Bilgi Şöleni Bildirileri. 15 Ekim 2002.s. 37– 44. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Kolukısa, Ali Aycan. 2015a. Yabancı Dil Öğrenim Sözlükleri ve Gerekliliği. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/3 Winter 2015, p. 653-672 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.7691 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY, http://www.turkishstudies.net/Makaleler/496519922_37Koluk%C4%B1saAliAycan-egt653-672.pdf

Kolukısa, Ali Aycan. 2015b. Conceptual deviations of bilingual dictionaries and solution methods. The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS), 33 (Spring I), 147-162. http://www.jasstudies.com/DergiTamDetay.aspx?ID=2766

Koraş, Hikmet. 2009. Türkiye’de Çağdaş Türk Lehçeleri ile İlgili Sözlük Çalışmaları ve “Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü” Üzerine, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009.

Kudashev, Igor. 2007. Proektirovanie Perevodcheskih Slovarey Special'noy Leksiki ( = Designing LSP Dictionaries for Translators), Helsinki University Translation Studies Monographs 3, Vol. 3., Helsinki.

Lazarev, Lazar’ E. 1864. Turetsko-Tatarsko-Russkiy Slovar’sS Prilojeniyem Kratkoy Grammatiki. –Moskva.

Radlov, Vasiliy V. 1893-1911. Opıt Slovarya Tyurkskih Narechiy - Versuch eines Worterbuches der Turk-Dialecte.V 2 tomah i 4 çastyah, Sankt-Peterburg.

Remnev, Anatoliy V. 2006. Tatarı v Kazahskoy Stepi: Soratniki i Soperniki Rossiyskoy Imperii, Vestnik Yevrazii, No, 4, pp. 5-31.

Sevortyan, E.T. 2003. Etimologicheskiy Slovar’ Tyurkskih Yazikov. Obschetyurkskie I Mejtyurkskie Osnovi Na Bukvi “L”, “M”, N”, “P”, “S”, Izdatel’stvo, Moskva, Vostochnaya Literatura Ran.

Velyaminov-Zernov, V.V. 1868. Slovar’ Djagataysko-Turetskiy. Sanktpetersburg.

Verbitskiy, Vasiliy İ. 1884. Slovar’ Altayskago i Aladagskago Narechiy Tyurkskogo Yazıka. Kazan.

Verbitskiy, Vasiliy İ. 2005. Slovar Altayskogo i Aladagskogo Narechiy Tyurkskogo Yazıka, İzdatelstvo: Gorno-Altaysk: Ak Chechek; İzdaniye 2-ye.

Yalçın, Suleyman Kaan. 2008. Rusya'da Yaşayan Türklerin Konuşma Dillerinin Yazı Diline Dönüştürülme Süreci ve Ötekileştirme Ekseninde İzlenen Dil Politikaları, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/7 Fall 2008, pp. 662-678.

Yudahin, Konstantin K. (Çev.: Abdullah Taymas). 2011. Kırgız Sözlüğü (Birleştirilmiş 1. Baskı). XIII, TDK, Ankara.

Yudahin, Konstantin K. (Çev.: Abdullah Taymas). 1994. Kırgız Sözlüğü. TDK, 3. baskı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.