KLASİK HİLAFET TEORİSİNİN GELİŞTİĞİ SİYASAL VE SOSYAL YAPI

Hilafet, İslam tarihinde ilk tartışılan konudur. Bu alandaki görüşler kelam ilminde tartışılmıştır. Ancak hilafet esasında hukuki bir konudur. Bu tespit, klasik hilafet teorisinin en önemli teorisyeni olan Mâverdî’nin konu üzerindeki müstakil eseriyle somutlaşmıştır. Diğer müelliflerin katkısıyla bir literatür haline gelmiştir. Devletin anayasal ve idari yapısını inceleyen bu literatür, oluştuğu döneminin sosyal ve siyasal şartlarını en geniş ölçüde dikkate almıştır. Klasik hilafet teorisi, Abbasilerin kuruluşu ile birlikte toplumun halife-seçkinler-halk şeklindeki üçlü bir taksime tabi tutulduğu bir sosyal ve siyasal yapıda geliştirildi. Aslında bu teori I. Abbasi çağının ürettiği dönüşümün sonucuydu. Çünkü Abbasî devrimini gerçekleştiren muhalefetin etnik ve kültürel yapısı Emevîlerin kabile ve kabile şefi ilişkisi üzerine kurulu modelinden farklı bir modeli gerekli kılıyordu. Klasik hilafet teorisine göre, bütün idari görevler halifenin atamasıyla onun adına yürütülür. Ancak klasik hilafet teorisi, sahip oldukları askeri güç ile belirli bölgelerde hakimiyet kuran emirlikleri “imâratu’l-istila” olarak adlandırıp halifeye bağlı olmak ve şer’î hükümleri tatbik etmeleri şartıyla meşru gördüler. Klasik hilafet teorisi, müstakil hilafetlerin ortaya çıkmasına, Bağdâdî’nin istisnaî görüşü bir yana bırakılırsa, olumlu yaklaşmamıştır. Mâverdî, Ebu Ya’lâ, Gazâlî ve İbn Cemâa gibi hukukçular tarafından sistemleştirilen klasik hilafet teorisi, İslam toplumunun birliği ve sürekliliğini korumayı amaçlamış ve bunun Raşit halifeler, Emeviler ve Abbasiler yoluyla süren toplumsal ve siyasal varlığın meşruiyeti ve korunmasıyla mümkün olacağını düşünmüşlerdir. Bu teoride hilafet, bu birliğin sembolü ve koruyucusudur. Araştırmada klasik hilafet teorisinin geliştiği sosyal ve siyasal yapı, Abbasî ve Fatımî Hilafetleri ile Büveyhi ve Selçuklu Emirlikleri bağlamında incelenmiştir. Ayrıca bu yapının klasik hilafet teorisi üzerindeki etkisi gösterilmeye çalışılmıştır.

THE SOCIAL AND POLITICAL CONDITIONS IN WHICH THE THEORY OF THE CLASSICAL CALIPHATE IS DEVELOPED

The Caliphate is the first issue discussed in the history of Islam. The views in this area are discussed in Islamic theology. This demonstration is embodied in the Mawardi's works, who is one of the most important scholars writes on the theoretical aspect of the caliphate. This approach, which has become a genre of literature with the contribution of many other writers, has taken into account the social and political phenomenon at its widest. Classical Caliphate theory was developed in a social and political structure in which society was subjected to a tripartite form of Caliph-elite-folk with the establishment of Abbasids. In fact, this theory was the result of the transformation of the Abbasid era. Because the ethnic and cultural structure of the opposition, which achieved the Abbasid revolution, necessitated a different model from the Umayyad model based on the relationship between the tribal and tribal leader. This need was met with the quotation of the main forms of Iranian state traditions. According to the classical Caliphate theory, all administrative functions are carried out in the name of the caliph. However, the classical succession theory legitimized the princes who dominated certain areas with provided they were linked to the caliph and applied the provisions of legitimacy. Regardless of al-Baghdadi's exceptional point of view, the classical caliphate theory did not look positive in the emergence of detached caliphates. The classical caliphate theory organized by scholars such as Mawardi, Abu Yaqla, Ghazali, and Ibn Jamiah, aimed at preserving the unity and continuity of the Islamic community, dictated that this would only be possible with the acceptance of the legitimacy and protection of the social and political entity being carried out by the adult caliphs, Umayyad and Abbasids. In this study, we examined the social and political structure in which the classical theory of caliphate was developed in the context of the Abbasîds and Fatımîds Caliphate, as well as the Buveyhids and Seljuks. In addition, the effect of this structure on the classical Caliphate theory has been tried to show.

PDF

___

Ağırakça, Ahmet (1999), “İbn Râik”, DİA, Cilt: 20, 242.
Akyol, Edip (2012), “Selçukluların Hilafet’le ilk Teması ve Büveyhîler’le İlişkiler”, İSTEM, Cilt: 19, ss. 237-252
Atvân, Huseyn (1986), el-Emevîyyûn ve e’l-hilâfe, Daru’l-cîl, by. ty.,.
Azimli, Mehmet (2005), “Sünni Hilafete Tahakküm Kurmuş Bir Şiî Hanedan: Büveyhîler”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 7, Sayı:2, Diyarbakır, 19-32.
Bîrûnî, Ebu’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed (ty), el-Âsaru’l-bâkıyye ani’l-kurûni'l-haliyye, by.
Brockelman, C (1970), “Al-Mâvardi”, M.E.B.İ.A., Milli Eğitim Basımevi, İstanbul
Brockelman, C. (1964), İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, (çev.: Neş’et Çağatay), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara
Câbirî, Muhammed Âbid (2001), Arap-İslâm Siyasal Aklı, (Çev.: Vecdi Akyüz), Kitabevi, İstanbul.
Cahen, Cl. (1986), “Zimme”, M.E.B.İ.A, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
Çiftçi, Osman Zahid, “Devlete İtaatin Sınırlarını Dine Göre Belirleyen Farklı Kültürlerden İki Eserin Karşılaştırması”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/5 Spring 2014, p. 591-606, ANKARA-TURKEY *
Çolak, Abdullah (2016), “Mâverdî ve el-Ahkâmu’s-sultâniyyesi”, İnönü Üniversitesi Uluslararsı Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 5, Sayı 1, s. 173- 214.
Fığlalı, Ethem Ruhi (1984), İmâmiyye Şîası, Selçuk Yayınları, İstanbul.
Fikâ, İsâmuddin Abdurraûf (1987), ed-Devletu’l-Abbasîyye, Mektebetu nahdati’ş-şark, Kahire,.
Güner, Ahmet (2002), “Mâverdî’nin Hilâfet Kuramının Tarihsel Arkaplanına Bir Bakış (I)”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 16, 3-36
Güner, Ahmet (2003), “Mâverdî’nin Hilâfet Kuramının Tarihsel Arkaplanına Bir Bakış (II), Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 17, 227-252.
Güner, Ahmet (2006), “Müttakī-Lillâh”, DİA, Cilt: 32, 223-224.
Hasan, İbrahim Hasan (1986), Siyasi, Dini, Kültürel, Sosyal İslam Tarihi, (Çev.: İsmail Yiğit), Kayıhan Yayınları, İstanbul.
Hatiboğlu, Mehmed Said (2011), Hilafetin Kureyşiliği, Otto Yayınları, Ankara
Heyet (1987), Doğuştan Günümüze İslam Tarihi, Çağ Yayınları, İstanbul.
İbn Cemâa, Bedruddîn (1988), Tahrîru’l-ahkâm fî tedbîri ehli’l-İslâm, (Tahk. Fuâd Abdulmun’im Ahmed), Dâru’s-sekâfe, Katar.
İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî (1999), Mukaddime, Thk. Dervîş el-Cuveydî, el- Mektebetu’l-asriyye, Beyrût.
İbn Kesîr, İmâduddin Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer, (1932), el-Bidâye ve’n-nihâye, Matbaatu’s-saâde, Mısır.
İbn Kesîr, İmâduddin Ebu’l-Fidâ İsmail b. Ömer (1998), el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Tahk.: Abdullah b. Abdulmuhsin et-türkî, Dâru hecr, Beyrut.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (1904), el-İmâme ve’s-siyâse, Dâru’l- kutubi’l-iİlmiyye, (Tahk.: Muhammed Mahmud er-Rafiî), Matabaatu’n-nîl, Mısr.
İbn Miskeveyh, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub (2002), Tecaribu’l-Umem ve teâkubu’l- himem, (Tahk.: Seyyid Kisrevî Hasan), Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut.
İbn Teymiyye, Takıyyuddîn Ebû’l-Abbâs Ahmed b. Adilhalîm el-Harrânî el-Hanbelî (t.y.), (ö.728/1328) es-Siyâsetu’ş-şer’iyye ve ıslâhu’r-râî ve’r-raiyye, Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrût.
İbnu’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Cemâluddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (1992), el- Muntazam fî târîhi’l-mulûki ve’l-umem, (Tahk.: Muhammed Abdulkadir Atâ – Mustafa Abdulkadir Atâ), Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrut, 1412.
İbnu’l-Esîr, İzzuddîn Ebi’l-Hasen Ali (1987), el-Kamil fi’t-târih, (Tahk.: Ebu’l-Fidâ Abdullah el- Kâdî), Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, Beyrût.
İbnu’l-Verdî, Zeynuddin Ömer (1285), Tetimmetu’l-muhtasar fi ahbari’l-beşer, Kahire
Kafesoğlu, İbrahim (1992), Türk Dünyası El Kitabı, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Kamit, Maşide (2014), “Kâim-biemrillah’ın Hilafetinde Sünnî ve Şiî İktidar Mücadelesi”, İstem • Yıl:12 • Sayı:24, 179-207.
Karaaslan, Nasuhi Ünal (1997), “Hamdânîler”, DİA, Cilt: 15, 446-447.
Keleş, Nevzat, “Büveyhîler Devrinde Bağdad’da Asayiş: Ayyârlar, Şâtırlar, Dâ‘İrler Ve Hırsızlar”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 12/9, p. 55-88 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12017 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Kürevî, İbrahim Selman (1982), el-Büveyhiyyun ve’l-hilafetu’l-Abbasîyye, Mektebeyu Daru’l-Urûbe, (by.).
Lambton, Ann K. S. (2014 Sonbahar) “Gazzâlî’nin Nasîhatü’l-Mülük’unda Şaltanat Teorisi”, (Çev. Seyfi Say), Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt: I, Sayı: 2, 209-220.
Merçil, Erdoğan (1992), “Büveyhîler”, DİA, cilt: 6, 498.
Merçil, Erdoğan (2013), “Ziyârîler”, DİA, cilt: 44, 2013, 498-499.
Mes’ûdî, Ebu Hasen b. Hüseyin b. Ali (1986), Mürûcu’z-zeheb ve meâdinu’l-cevher, Daru’l-kutubi’l- ilmiyye, Beyrut.
Na’naî, Abdulmecid (ty), Târihu’d-devleti’l-Emevîyye fi’l-Endelüs, Dâru’n-nahdati’l-arabî, Beyrut.
Karmış, Orhan (1981), Mâverdî ve Tefsirdeki Metodu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Ankara, (Basılmamış doçentlik tezi).
Özalp, Mürsel (2017), “Katolik Kilisesi ve İmamiyye Şiası’nın Yanılmazlık/Masumiyet Anlayışlarının Mukayesesi” Turkish Studies, International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 12/27, p. 373-392 DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12697 ISSN: 1308-2140, ANKARA-TURKEY
Raslân, Hulûmuddîn Besyûnî (1983), el-Fikru’s-siyâsî inde’l-Mâverdî, Dâru’s-Sekâfe li’n-Neşr ve’t- Tevzî’, Kâhire.
Rosenthal, Erwin I. J. (1996), Ortaçağda İslâm Siyaset Düşüncesi, (Çev. Ali Çaksu), İz Yayıncılık, İstanbul.
Serhân, Muhyî Hilal (1971), “Mukaddime”, - Edebu’l- kâdî içerisinde-, Matbaatu’l-İrşâd, Bağdâd.
Seyyid, Rıdvân (1993), “Mukaddime”, -Kavânînu’l-vizâra ve Siyâsetu’l-Mülk içerisine-, Dâru’t-Talîa li’t-Tabâa ve’n-Neşr, Beyrût.
Surûr, Muhammed Cemaluddîn (ty), Siyâsetu’l-Fâtımıyyîn el-hâriciyye, Dâru’l-Fikr i’l-Arabî, Kâhire.
Suyûtî, Celauddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr (2013), Tarihu’l- hulefa, Vezâretu’l-evkâf ve’ş-şuûni’l- islâmiyye, Katar.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (1971), Tarihu’l-umem ve’l-mülûk, (Tahk. Muhammed Ebu’l- Fadl İbrahim), Dâru’l-meârif, Kahire.
Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr (1967), Tarihu’l-umem ve’l-mülûk, (Tahk.: Muhammed Ebu’l- Fadl İbrahim), Dâru suveydan, Beyrût.
Welhausen, Julius (1963), Arap Devleti ve Sükutu, (Çev.: Fikret Işıltan), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
Yâkût, Ebu Abdullah el-Hemevî (1993), Mu’cemu’l-udebâ, (Tahk. İhsan Abbas), Dâru ğarbi’il-islamî, Beyrût.
Yıldız, Hakı Dursun (1988), “Abbasîler”, DİA, Cilt: 1, , 31-48.