KAPPADOKİA BÖLGESİNDEKİ (ÖZELLİKLE KAYSERİ VE ÇEVRESİNDEKİ) OSMANLI DÖNEMİ HIRİSTİYAN DİNİ MİMARİSİ

1923 yılında imzalanan Lozan Antlaşması'nın bir sonucu olarak Türkiye ile Yunanistan'ın gayrimüslim ve müslüman nüfusu arasında gerçekleştirilen mübadele, her iki taraf için kayıplara sebep olduğu gibi, bu durum, Osmanlı Dönemi'nde inşa edilen Hıristiyan dini yapıların zarar görmesine de neden olmuştur. Anadolu'nun doğusundan batısına, çeşitli yerleşimlerde görülen Hıristiyan dinî yapıların yoğun olduğu bölgelerden birisi olan Kappadokia'da da, özellikle 18. - 19. yüzyıllarda inşa edildiği düşünülen Kayseri ve çevresindeki Rum Ortodoks ve Ermeni Ortodoks 'milletleri'in dini yapılarını görmek mümkündür. Ancak, Mübadele sırasında sağlıklı ve güvenilir bir envanter çalışması yürütülmemiş olması, Anadolu'daki eserlerin sayılarını saptamayı oldukça güçleştirmektedir. Bu nedenle, yalnızca İç Anadolu'da değil, Anadolu ve İstanbul genelinde Osmanlı Dönemi'nde inşa edilmiş gayrimüslim yapıları ile ilgili çalışmaların artırılmasının gerekli olduğu görülmektedir. Çalışma kapsamına alınan Kappadokia ile Kayseri'nin coğrafi tarihçelerinden faaliyetlerinden, Osmanlı İmparatorluğu'nun ve özellikle Kayseri'deki gayrimüslim tebaanın demografik yapısına dair bilgilerden bahsedilmiş, yeri İmparatorluğu'ndaki hukuki hak ve statülerine değinilmiştir. Bununla beraber, Kayseri'nin Ağırnas, Aydınlar, Balagesi, Başköy, Derevank, Endürlük, Faraşa, İncesu, Kayabağ, Konaklar, Talas ve Zincidere adlı on iki yerleşimine ait kiliselerin yapım tarihi ve bugünkü durumları hakkında bilgi verilerek, mimari tanıtımları yapılmış, gerekli görsel malzeme ile desteklenmiş, ayrıca konu ile ilgili arşiv eksikliğini giderecek önerilerde bulunulmuştur

CHRISTIAN RELIGIOUS ARCHITECTURE OF THE OTTOMAN PERIOD IN CAPPADOCIA REGION (ESPECIALLY IN KAYSERI AND AROUND)

As a result of the Treaty of Lausanne, signed in 1923, a population exchange between Turkey and Greece occurred, which caused damages and loses for both sides, and also for the Christian religious buildings built during the Ottoman period. Religious structures of Greek Orthodox and Armenian Orthodox nation's, which are thought to be built in the 18th – 19th centuries, especially in Kayseri and around, can be seen in Cappadocia region of Asia Minor, where in a variety of placements Christian religious buildings can be seen from the east to west. However, because a healthy and trustworthy inventory study wasn’t made during the population exchange, it is quite difficult to identify the numbers of monuments built in Asia Minor. Therefore, it is necessary to increase the studies of structures built in the Ottoman period by the non-Muslim citizens, not only in Central Anatolia, but also cross Asia Minor and Istanbul. Included in this study is a geographical history of Cappadocia and Kayseri, which continues with the activities of non-Muslim citizens of this region, the demographic structure of the Ottoman Empire and especially those of the non-Muslims in Kayseri, and mentions as a place in history, about the legal rights and status of the non-Muslim citizens in the empire. The study also gives information about the construction date and current situation about twelve settlements of Kayseri named Agirnas, Aydinlar, Balagesi, Baskoy, Derevank, Endurluk, Farasa, Incesu, Kayabag, Konaklar, Talas and Zincidere. Also presenting their architectural style, which are supported by the necessary visual material, and relevant suggestions have been made to overcome the lack of archives, either. Because churches and monasteries, known to be built in the Ottoman period have remained largely dysfunctional, following the population exchange, and also having seen that protection works related to this field isn’t enough, is a proof which displays that the necessary value is not shown at all. In this regard, this study of Kayseri and around, attempts to shed light on later studies to the field of Christian structures of the Ottoman Period, which is currently at an initial level

PDF

___

AÇIKGÖZ, Ş. G. (2007). Kayseri ve çevresindeki 19. Yüzyıl Kiliseleri ve Korunmaları İçin Öneriler. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
AÇIKGÖZ, Ş.G. ve AHUNBAY, Z. (2008). 19. yüzyıl Kayseri Kiliseleri İçin Koruma Önerileri, İTÜ Dergisi/a, 26-36.
AKBAL, F. (1951). 1831 tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdari Taksimat ve Nüfus. Belleten, XV(60), 273-292.
AKBAYIR, N. (1985). “Tanzimat’tan Önce Nüfus Sayımları ve Nüfus” Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi. 5, 1238-1246, 1.
AKYÜREK, E. (1998) “M.S. IV.-XI. yüzyıllar: Kapadokya’daki Bizans, Azizler, Manastırlar, İmparatorlar, Oyma Yapılar, Oymacı Mimarlar, Issız Vadilerin Adsız Ressamları” M. Sözen (Ed.). Kapadokya (226-395). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
AKTAN, A. (2000). Osmanlı Belgelerine Göre Kayseri’deki Gayrimüslim Tebaanın Durumu. III. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (s.7-31). Kayseri.
ALBOYCIYAN, A. (1937). Kayseri I-II. İstanbul. Anonim. (1981). Kayseri. Yurt Ansiklopedisi (c. 7, s. 4670-4792).
AUGUSTİNOS G. (1997). Küçük Asya Rumarı (D. Evci, Çev.). Ankara: Ayraç Yayınları.
BARKAN, Ö. L. “Türkiye’de imparatorluk devirlerinin büyük nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri” İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, II (1 ve 2). Ankara.
BOZKURT, G. (1996). Alman-İngiliz belgelerinin ve siyasi gelişmelerin ışığı altında gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarının hukuki durumu (1839-1914). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
CAHEN, C. (1979). Osmanlılardan önce Anadolu’da Türkler. İstanbul: E Yayınları.
CÖMERT, H. (1988). 1873 yılı Zincidere köyü nüfus sayımı sonuçları, II. Kayseri ve Yöresi Tarihi Sempozyumu. Kayseri.
CUİNET, V. (1892). La Turquie d’Âsia geographie administrative statisque descriptive et raissonee de chaque province de l’Âsie mineure. Paris 1, 318-320.
ÇAYIRDAĞ, M. (1988). Kayseri Zamanımıza Kadar Gelememiş Olan Bazı Mühim Tarihi Binalar. IX. Türk Tarih Kongresi (21-25 Eylül 1981) Kongreye sunulan bildiriler, (c. II, s. 717- 728). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ÇAYIRDAĞ, M. (1997). Kayseri’de Sultan II. Abdülhamit Dönemi Bina ve Kitabeleri. I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (s. 51). Kayseri.
ÇAYIRDAĞ, M. (2001). Kayseri Tarihi Araştırmaları. Kayseri.
DARGA, A. M. (1998). M.Ö. II. Bin Yıl: Orta ve Son Tunç Çağı, Kanişli Beyler, Asurlu Tüccarlar. M. Sözen (Ed.). Kapadokya (124-169). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
DARKOT, B. (1955). Kayseri. İslam Ansiklopedisi (c. 6, s. 477-491).
DÖĞÜŞ, S. (1998). Kayseri’nin 25 Numaralı Şer’iyye Siciline Göre Şehrin Sosyo-Ekonomik Hayatı ve Abaza Mehmet Paşa İsyanının Şehre Tesirleri. II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri. Kayseri.
DURUKAN, A. ve ÜNAL, M. S. (1994). Anadolu Selçuklu Dönemi Sanatı. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Sayı 86. Ankara.
EDHEM (Eldem) H. (1334(1918)). Kayseri şehri, mebani-i islamiye ve kitabeleri. İstanbul.
ERCAN, Y. (2001). Osmanlı yönetiminde gayrımüslimler, kuruluştan Tazminat’a kadar sosyal, ekonomik ve hukuki durumları. Ankara: Turhan Kitabevi.
EKİN, C. (2005). Kayseri, Kayabağ Osmanlı dönemi Rum kiliseleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
ERAVŞAR, O. (2000). Seyehatnamelerde Kayseri. Kayseri: Kayseri Ticaret Odası Yayınları.
ERKİLETLİOĞLU, H. (1993) Kayseri tarihi: En eski zamanından Osmanlılara kadar. Kayseri: İl Kültür Müdürlüğü.
ESİN, U. (1998). Paleolotik’ten İlk Tunç Çağı Sonuna: Tarih Öncesi Çağların Kapadokyası. M. Sözen (Ed.). Kapadokya (62-123). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
GABRİEL, A. (1931). Monuments Turcs d’Anatolie tome premier Kayseri-Niğde. Paris.
GORDLEVSKİ, V. (1988). Anadolu Selçuklu Devleti (A. Yaran, Çev.). Ankara; Sevim, A. (1989). Selçuklular tarihi, İbnü’l Adîm Bugyetü’t-taleb fî tarihi Haleb (Seçmeler). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
GÖKAÇTI, M. A. (2002). Nüfus Mübadelesi Kayıp Bir Kuşağın Hikayesi. İstanbul: İletişim Yayınları.
GÜNGÖR, H. (1989). Karamanlıca Üç Kitabe. Türk Dünyası Tarihi Dergisi, Ekim 1989, sayı 34, s. 25.
HİLD, F. (1977). Veröffentlichungen der kommission für die Tabula Imperii Byzantini. Wien.
HİLD F. ve RESTLE M. (1981). Kappadokien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) Tabula Imperii Byzantini 2, Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
İLTER, F. (1988). 19. yüzyıl Osmanlı dönemi mimarlığında Kayseri yöresi Hıristiyan yapıları, Germir ve Endürlük kiliseleri. Belleten (c. LII, s. 202-205). Ankara.
İNBAŞI, M. (1992). XVI. Yüzyıl Başlarında Kayseri. Kayseri.
KARACA, Z. (2008). İstanbul’da Tanzimat Öncesi Rum-Ortodoks Kiliseleri. İstanbul: Yapıkredi Yayınları.
KARAL, E. Z. (1943). Osmanlı İmparatorluğu’nda İlk Nüfus Sayımı. Ankara.
KARPAT, K. (1983). Population movements in the Ottoman state in the nineteenth century: an outline. Contributions a l’Histoire Ecovomique et Sociale de l’Empire Ottoman. İstanbul.
KARPAT, K. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914) demografik ve sosyal özellikleri. İstanbul İstanbul.
KARPUZ, H. ve Diğerleri. (2009). Anadolu Selçuklu Eserleri, 2 cilt. Türkiye Belediyeler Birliği, Selçuklu Belediyesi, Ankara.
KESKİN, M. (1988). 1247-1277 Tarihli (Kayseri) Müfredat defterine Göre Kayseri ve Tabii Yerleşim Yerlerinde Nüfus Dağılımı (1831-1860). II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri. Kayseri.
KOCABAŞOĞLU, U. ve ULUĞTEKİN, M. (1998). Salnamelerle Kayseri. Kayseri: Ticaret Odası Yayınları 16.
KÖYMEN, M. A. (1993). Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
KUBAN, D. (2002). Selçuklular çağında Anadolu sanatı. İstanbul: Yapıkredi Yayınları.
KÜÇÜK, C. (1985). Osmanlılar’da millet sistemi ve Tanzimat. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, 1007-1024.
ORTAYLI, İ. (1985). Osmanlı İmparatorluğu’nda millet. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, 4, 996- 1016.
OSTROGORSKY, G. (1995). Bizans Devleti Tarihi (F. Işıltan, Çev.). Ankara: Türk tarih Kurumu Basımevi.
NAZİF, A. (1987). Mir’at-i Kayseriyye veya Kayseri tarihi. Kayseri Özel İdare Müdürlüğü ve Kayseri Belediyesi Birliği Yayınları-2, Kayseri.
PEKAK, M. S. (1993). Güzelyurt’ta (Gelveri) bulunan Bizans / Post-Bizans dönemi eserleri 1. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 123-160.
PEKAK, M. S. (1994). Güzelyurt’ta (Gelveri) bulunan Bizans /Post Bizans dönemi eserleri 2. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 11(1-2), 177-216.
PEKAK, M. S. (1998a). Kappadokya’da Post-Bizans dönemi dini mimarisi I: Nevşehir ve çevresi. T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı I: 1998-Ankara: Bildiriler, 1-43.
PEKAK, M. S. (1998b). Kappadokya’da Post-Bizans dönemi dini mimarisi-I- Nevşehir ve çevresi (1). Arkeoloji ve Sanat, 83, 12-21.
PEKAK, M. S. (1998c). Kappodokya’da Post-Bizans dönemi dini mimarisi I: Nevşehir ve çevresi (2). Arkeoloji ve Sanat, 84, 14-23.
PEKAK, M. S. (1998d). 18.-19. yüzyıllarda Anadolu’da yaşayan gayrimüslimlerin imar faaliyetleri ve Foça’daki Post-Bizans kiliseleri. Geçmişten Günümüze Foça, Uluslararası Sempozyumu: 1997- Ankara: Bildiriler,75 –90.
PEKAK, M. S. (1999). 18. ve 19. yüzyıllarda Niğde ve çevresinde Hırıstiyan dini mimarisi. T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar Müzeler Genel Müdürlüğü XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı I: 25-29 Mayıs 1998-Tarsus: Bildiriler, 25-48.
PEKAK, M. S. (2000). Osmanlı döneminde Kapadokya’da yaşayan Gayrımüslim vatandaşların imar faaliyetleri. Erciyes Üniversitesi Nevşehir Turizim İşletmeciliği ve Otelcilik Yüksek Okulu 2000’li yıllara girerken Kapadokya’nın turizm değerlerine yeniden bir bakış. Haftasonu Semineri VI, Nevşehir, 139-151.
PEKAK, M. S. (2001). Aksaray Çevresi Osmanlı dönemi Hıristiyan Kiliseleri. T.C. Kültür Bakanlığı Anıtlar ve Müzeler Genel Müdürlüğü XVIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı I: 22-26 Mayıs 2000-İzmir, Bildiriler, 61-74.
PEKAK, M. S. (2005a). Kapadokya’da Osmanlı Dönemi Kiliseleri. Yeniden Kurulan Yaşamlar:1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi. M. Pekin (Ed.). İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 245-276.
PEKAK, M. S. (2005b). “Christian art of Cappadocia from the middle ages to the 20. Century” Common Cultural Heritage, Developing Local Awareness Concerning The Architectural Heritage Left From The Exchange of Populations in Turkey and Greece, Nevşehir, 29- 34.
PEKAK, M. S. (2008). “Mustafapaşa (Sinasos) ve Aziz Nikolaos Manastırı” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 25 (1), 199-217.
PEKAK, M. S. (2009a). “Nevşehir’de Osmanlı Döneminde İnşaa Edilen Bir Kilise” Ebru Parman’a Armağan, A.O. Alp (Ed.). 335-341.
PEKAK, M. S. (2009b). “Kappadokia bölgesi Osmanlı Dönemi Kiliseleri: Örnekler, Sorunlar, Öneriler” ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, 26 (2), 249-277.
PEKAK, M. S. (2009c). Mustafapaşa (Sinasos), Konstantin ve Helena Kilisesi, Kilise I, Kilise II, Kilise III, Kilise IV. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 26(1), 163-186.
PEKAK, M. S. (2009d). Osmanlı İmparatorluğu döneminde Gayrımüslim vatandaşların imar faaliyetleri ve Mustafa Paşa (Sinasos). Bilig, 51, 203-236.
PEKAK, M. S. (2010). “Kasaba, Kilise, Ressam” Arkeoloji ve Sanat, 133, 77-100.
PEKAK, M. S. (2014). Aksaray, Güzelyurt (Gelveri) Osmanlı Dönemi Kiliseleri (Son Çalışmalar). Uluslararası Katılımlı XVI. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Bildiriler (c. 2, s. 651-680). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas, 18-20 Ekim 2012.
PEKİN, M. (Der.) (2005). Yeniden kurulan yaşamlar: 1923 Türk-Yunan zorunlu nüfus mübadelesi, İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı.
PEKİN M. – TURAN, Ç. (2002). Lozan Nüfus Mübadelesi ile İlgili Yayınlar ve Yayınlanmamış Çalışmalar, Yayın No 1, İstanbul: Lozan Mübadilleri Vakfı.
SAĞIR, G. (2000). Kayseri il merkezindeki Surp Krikor Lusavoriç ve Surp Asvadzadin Ermeni kiliseleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
SAĞIR, G. (2004). Kayseri’de Osmanlı Döneminde İnşa Edilmiş Bir Grup Ermeni Kilisesi I. Türk Arkeoloji Etnografya Dergisi, 53-66.
SAĞIR, G. (2005). Kayseri’de Osmanlı Döneminde İnşa Edilmiş Bir Grup Ermeni Kilisesi II. Türk Arkeoloji Etnografya Dergisi, 29-44.
SATOĞLU, A. (2002). Kayseri Ansiklopedisi. Ankara. SEVİM, A. (1993). Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi. Ankara: Türk Tarih kurumu Basımevi.
SEVİM, K. (2014). Kayseri İncesu Yeni Cami Mahallesinde Ortodoks Kilisesi Restorasyon Önerisi. Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
SEVİN, V. (1998). Tarihsel Coğrafya. M. Sözen (Ed.). Kapadokya (44-61). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
SEVİN, V. (1998b). M.Ö. I. Bin: Demir Çağı, Krallığın Koruyucuları. M. Sözen (Ed.). Kapadokya (170-193). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
SÖZEN, M. (1998). XI. yüzyıl ve sonrası: Selçuklu ve Osmanlı dönemi, kümbet, eyvan, taçkapı, M. Sözen (Ed.). Kapadokya (396-479). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
TEKİN, O. (1998), M.Ö. IV.-M.S. VI. yüzyıllar: Hellenistik çağ ve Roma imparatorluk döneminde Kappadokia Krallığı, Orophernes / Konstantinos Kavafis, krallar ve sikkeler, Roma kartalının gölgesinde. M. Sözen (Ed.). Kapadokya (194-225). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
TUNCEL, M. (1998). Oluşum Çağları. M. Sözen (Ed.). Kapadokya (16-43). İstanbul: Ayhan Şahenk Vakfı.
TURAN, O. (1980). Selçuklular Tarihi ve Türk İslâm Medeniyeti. İstanbul: Dergah Yayınları.
YEĞEN, A. (1993). Kayseri’de Tarihi Eserler. Kayseri.
YILDIZ, G. ve diğerleri (Haz.). (2009). Kayseri Taşınmaz Kültür Varlıkları Envanteri. T.C. Kayseri Valiliği, Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, Kayseri, 13-27.