HASAN RIZÂYÎ VE KÂN-I MA’ÂNÎ İSİMLİ MANZUM SÖZLÜĞÜ

Türk Edebiyatı sahasında Arapça, Farsça ve Türkçe sözlüklerin varlığı bilinmektedir. Bununla birlikte Eski Türk Edebiyatı içerisinde incelenebilecek manzum sözlükler de bu edebiyatta hiç de azımsanmayacak bir yere sahiptir. Türkiye kütüphanelerinde ve yurtdışındaki kütüphanelerde günyüzüne çıkmayı ve araştırılmayı bekleyen onlarca manzum sözlük bulunmaktadır. Bu sözlükleri tanıtır nitelikte birçok makale, tez gibi akademik yazılar da kaleme alınmaktadır. Her ne kadar istenilen seviyede olmasa da bu alanda yapılan çalışmalar umut vericidir. Anadolu'da yazılan ilk manzum Türkçe-Farsça sözlük olarak kabul edilen Hüsâm b. Hasan el-Konevî (öl. 1399)'nin Tuhfe-i Hüsâmî isimli sözlüğünü Tuhfe-i Şâhidî ve Tuhfe-i Vehbî gibi önemli izler bırakan eserler izlemiş ve manzum sözlükçülük Osmanlı toplumunda önemli tesirler bırakmıştır. Kur'an-ı Kerim'de ve hadislerde geçen, anlamları tam olarak anlaşılamayan “garip” kelimelerin ve Mevlana'nın Mesnevi'sindeki - bilhassa- Farsça kelimelerin anlaşılmasını ve ezberlenmesini kolaylaştırmak gibi amaçlara yönelik olarak hazırlanan manzum sözlükler, sıbyan mekteplerinde ders kitabı olarak okutulmuştur. Bu sözlüklerden biri de XVII. Yüzyıl şairlerinden Hasan Rızâyî'nin 1069 / 1659 yılında Farsça-Türkçe olarak kaleme aldığı Kân-ı Ma'ânî isimli eseridir. Bu eserin en önemli özelliği Türk edebiyatında ilk TürkçeFarsça alfabetik manzum sözlük olmasıdır. Türk dili ve edebiyatına önemli katkılar sağlayacağını düşündüğümüz bu sözlük, taradığımız diğer manzum sözlüklerde bulunmayan Farsça ve arkaik kelimeleri de içerir. Bu çalışmada XVII. Yüzyıl şairlerinden Hasan Rızâyî hakkında bilgi verilmiş ve Türkçe-Farsça manzum bir sözlük olan Kân-ı Ma'ânî isimli eserinin transkripsiyonlu metni verilmiştir.

HASAN RIZÂYÎ AND VERSE DICTIONARY NAMED KÂN-I MA’ÂNÎ

In the field of Turkish Literature, the existence of Arabic, Persian and Turkish glossaries are known. Furthermore, verse dictionaries to be studied in old Turkish Literature has a considerable amount of worth. In libraries of Turkey and abroad, there are tens of verse dictionaries waiting to be come to light and studied. Academic writings such as many articles and thesis, having a quality of introducing these dictionaries, are put down on paper. Despite not having the desired level, studies made in this field are hopeful. Known as the first written poetical Turkish – Persian dictionary, the dictionary of Tuhfe-i Hüsâmî by Hüsâm b. Hasan el-Konevî (d. 1399) was followed by the works leaving important trace like Tuhfe-i Şâhidî and Tuhfe-i Vehbî, and poetical lexicography took an important place in Ottoman community. Verse dictionaries prepared to ease the strange words mentioned in Koran and hadiths, whose meanings cannot be understood exactly and in Mevlana's Masnavi, in particular Persian words to be understood and learnt by heart, were taught at Ottoman Primary School as a course book. One of these dictionaries is Kân-ı Ma'ânî written by the 17. century-poet Hasan Rızâyî in Persian-Turkish. the most important feature of the work is that it is the first Persian – Turkish alphabetic verse dictionary in Turkish literature. The dictionary we consider to contribute remarkably to turkish philology includes Persian and archaic words, not available in other verse dictionaries we have gone through. In our study, we gave information as to Hasan Rızâyî and the transcripted essay of his work named Kân-ı Ma'ânî.

PDF

___

Ahmet Remzi, Tuhfe-i Remzî Manzum Farsça-Türkçe Sözlük, (hzl.: Ahmet Kartal), Akçağ Yayınları, Ankara 2003.

AKÇAY, Yusuf (2010), Osmanlı Dönemi Sözlükçülüğü ve Karahisari'nin Şamilü'l-Lüga İsimli Sözlüğü Üzerine Bir İnceleme, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.

Bağdadlı İsmail Paşa, Hediyyetü’l-Ârifin Esmâ-yı Müellifin ve Âsâr-ı Musannifîn, c.1, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1951.

Bağdadlı İsmail Paşa, İzâhu'l-Meknun fi'z-Zeyli 'Alâ Keşfü'z-Zünun, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, C. II, İstanbul 1972.

Bursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellifleri, c. 1, Matbaa-yı Âmire, İstanbul 1971.

CEYHAN, Âdem, Türk Edebiyatında Hz. Ali Vecizeleri, Öncü Kitap, Ankara 2006.

COİKUN, Menderes, Osmanlı Hac Seyahatnemeleri ve Nabi'nin Tuhfetü'l-Harameyn'i, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2002.

ÇAĞIRICI, Mustafa (2006), Hasan Rızâyî ve Tezkiretü's-Sâlikîn İle Mahmûdiyye Adlı Eserleri Tahkik ve Değerlendirilmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

DİLÇİN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983.

Hasan Rızâyî, Tecelliyât-ı Hüdâyî'nin Nazmen Şerhi, Selimiye Kütüphanesi İbrahim Hakkı Konyalı Bölümü, No: 62, 126a-136a.

Hasan Rızâyî, Tezkiretü's-Sâlikîn ve Risâletü'n-Nâdimîn, İstanbul Belediyesi Kütüphânesi Osman Ergin Yazmaları, No. 41, 140a-155b.

Hasan Rızâyî, Kân-ı Ma'ânî, Manisa İl Halk Kütüphânesi, No: 45 Ak Ze 184-1, 1a-38b.

Hasan Rızâyî, el-Mahmûdiyye fî Menâkıb-ı Ricâli'l-Bilâd, Selîmiye Kütüphânesi, İbrahim Hakkı Konyalı, No: 66, 177a- 198b.

Hasan Rızâyî, Gülistân Şerhi (Cûy-ı Rahmet), Süleymaniye Kütüphânesi Rüstem Paşa, No: 869.

İMAMOĞLU, Ahmet Hilmi, Muğlalı Şâhidî İbrahim Dede Tuhfe-i Şâhidî Farsça-Türkçe Manzum Sözlük, Muğla Üniversitesi Yayınları, Muğla 2006.

İstanbul Kütüphaneleri Türkçe Yazma Divanlar Katalogu, II. Cilt, XVII. Asır, Maarif Vekâleti, İstanbul 1959.

KANAR, Mehmet, Farsça-Türkçe Büyük Sözlük, Birim Yayınları, İstanbul 1998.

KANAR, Mehmet, Türkçe-Farsça Sözlük, Bayrak Yayınları, İstanbul 2007.

KARA, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2010.

KARTAL, Ahmet, Şiraz'dan İstanbul'a Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, Kurtuba Kitap, İstanbul 2010.

KILIÇ, Atabey, “Klâsik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-yı Sıbyan”, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S:20 (2006/1), s. 67-68.

KILIÇ, Atabey, Türkçe-Farsça Manzum Sözlüklerden Tuhfe-i Şâhidî (Metin), Turkish Studies Volume 2/4 Fall 2007, s. 516-548.

Mustafa bin Osman Keskin, Manzume-i Keskin (hzl.: Atabey Kılıç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.

Mütercim Âsım Efendi, Burhân-ı Katı (hzl.: Mürsel Öztürk, Derya Örs), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000.

OLGUN, İbrahim ve DIRAHİAN Cemşit, Ferheng-i Farsî-Türkî, İntişârât-ı Telaş, Ankara 1984.

ÖZ, Yusuf (1996), Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.

Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi, Lehcetü'l-Lügat (hzl.: Ahmet Kırkkılıç), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999.

ŞÜKÜN, Ziya, Farsça-Türkçe Lügati Gencine-i Güftâr Ferheng-i Ziya, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1996.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Kolektif, AKM Yayınları, c. VII, İstanbul 2007, s. 352.

Türk Dünyası Edebiyatçıları Ansiklopedisi, Devirler/İsimler/Eserler/Terimler, c.7, Dergah Yayınları, İstanbul 1990.

YILMAZ, Hasan Kâmil, Azîz Mahmûd Hüdâyî ve Celvetiyye Tarîkatı, Erkam Yayınları, İstanbul 1990.