HASAN BALIM SULTAN ZAVİYESİ’NİN SOSYO-EKONOMİK VE KÜLTÜREL TARİHİ

Türklerin hem düzenli bir şekilde Batı’ya Anadolu ve Balkanlara doğru ilerleyişi hem de buraları yer ve yurt tutma süreci sadece dönemin siyasi ve askeri gelişmeleriyle izah edilemeyecek bir durumdur. Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluş ve gelişme sürecini de izah eden bu karmaşık süreç Türklerin o dönemlerde var ettikleri sosyal ve içtimai yapıyla, müesses nizamla çok yakından ilgilidir. Bu müesses nizamın en önemli unsurlarından birisi de devlet ve toplumu birçok yönüyle tamamlayan Türkmen babaları, şeyh ve dervişleriyle onların var ettikleri tekke, özellikle de zaviyelerdir. Fütuhat, irşat, yer ve yurt tutma, iskân, ziraat ve bahçeciliğin yaygınlaşması, ulaşım ve haberleşme ağının sağlanması, stratejik noktaların güvenli kılınması, halkın maneviyatının yüksek tutulması gibi birçok işlevi bir arada gerçekleştirebilen bu kurumlar siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel açıdan hayati önem taşımışlardır. Zaviyeler devletin kurumsallaşması ve merkezi bir devlet aygıtına kavuşmasıyla zamanla bu hasletlerinden bazılarını kaybetseler de bir kısmını korumaya zamanın şartlarına göre de yeni fonksiyonlar icra etmeye devam etmişlerdir. Tam da bu tarihi dönemeçte kurulduğu anlaşılan Hasan Balım Sultan Zaviyesi 16. yüzyılın ilk çeyreğini ya da ortalarını geçerek Kızılgeçit denilen ve Çorum-Alaca-Sungurlu kavşağında bulunan dağlık bir alanda, stratejik bir geçit bölgesi üzerinde tarih sahnesine çıkmıştır. Zaviyenin Osmanlı-Safevi çatışmasının ülkenin iç ve dış siyasetini büyük ölçüde etkilediği tarihi bir süreçte Kızılbaş ayaklanmaların yaşandığı Çorum’da bir Bektaşi zaviyesi olarak kurulduğu anlaşılmaktadır. Zaviyenin böylece içinde söz konusu toplulukların isyanlarını önlemek, onları devletle ve sistemle uyumlu hale getirmek de dahil bir çok amacı yerine getirmek için kurulduğu ve teşvik edildiği görülmektedir.

SOCIO-ECONOMIC AND SOCIO-CULTURAL HISTORY OF HASAN BALIM SULTAN DERVISH ZAWIYAH

Both the Turkish Expansion and their settlement towards the West, in Anatolia and Balkans is not a process that could be explained solely by the political and military advancements of its period. While this complicated process explains the foundation and the rise of the Ottoman Empire, it also possesses a close link with the status-quo and the social and societal structure that the Turkish people gave life in that period. Without a doubt, one of the most important ingredient of the status-quo which, also, complemented the forms of state and society were the convents, in particular zawiyahs, established by the Turkmen fathers, sheikhs and dervishes. Besides the proliferating conquests, guidance, settlement, inhabitation, agriculture and gardening; establishing communication and transportation; securing strategic locations and maintaining a haute spirituality of the people, these establishments were also crucial in political, militaristic, economic and in cultural senses. While little convents lost some of these features in parallel to the institutionalisation of the central state apparatus; they both managed to retain and kept utilising some of their functions in tandem with the conditions of their times. Believed to be founded at this historical juncture; the Hasan Balım Sultan Zawiyah was stepped on to the historical stage in the first quarter – or after the first half – of the 16. Century on a strategic passage called Kızılgeçit located at the mountainous juncture of Çorum-Alaca-Sungurlu. The Small Convent of Hasan Balım Sultan is understood to be established as a Bektaşi convent in Çorum, where Kızılbaş uprisings often occurred during the Osmanlı- Safevi skirmishes, affecting the internal and foreign politics of the country. Thus, it seems that, the Small Convent of Hasan Balım Sultan, was established and fostered, together with its many other purposes, in order to prevent such rebellions within its locality and to bring the local people in harmony with the state and the system.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA). 23
Cevdet Tasnifi (C. EV)
Evkaf Defteri (EV. d.)
Evkaf Nezareti Mektubi Kalemi (EV. MKT)
Evkâf Nezâreti Muhasebe Kalemi (EV. MH)
Sivaslı Ali Baba Zâviyesi Evrakı (HSDSABZ)
Temettuat Defteri (ML. VRD. TMT.d.)
Defter-i Efkâf-ı Rum, TKGM, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi.
Çorum Belediyesi Kent Arşivi (2008). Çorum Şeriye Sicilleri(ÇŞS), 1, 7, 14 Numaralı Defterler, Çorum: Türk Arşivciler Derneği, Çorum Kent Arşivi.
H.984 (M.1576/1577) Tarihli ve TKG.KK.TTd.54 Numaralı Defter-i Mufassal-ı Liva-i Çorum, (1. Cilt, Tıpkıbasım), T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayın No: 8, Ankara 2014.
Muhibbân, Sayı 6, s. 149, 1 Haziran 1327/14 Haziran 1911.
Akis, Metin (2008). “16. Yüzyılda Ayıntab Sancağında Zaviyeler ve Mali Kaynakları” Bilig, s. 46. s. 87-102.
Ali İzzet Efendi (1997), Tezkire-i Makamat, (Haz. Mahmut Selim Gürsel), Çorum: İstikamet Ofset.
Ahmet Refik(1994). Onaltıncı Asırda Râfızîlik ve Bektâşîlik, (Sadeleştiren Mehmet Yaman), İstanbul: Ufuk Matbaası.
Anakök, Tayyar (1950). Çorum Tarihi, Basılmamış bir eser.
Aşıkpaşazâde (1992). Aşıkpaşaoğlu Tarihi,(Haz. Nihal Atsız), İstanbul: MEB Yayınları.
Atsız, Nihal (1990). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nden Seçmeler I, (Haz.Nihal Atsız), İstanbul: MEB Yayınları.
Barkan, Ömer Lütfi (1942). “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri Ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi., II, 279-304.
Bostancı, Harun (2007). Osmanlı Döneminde Doğu Karadeniz Bölgesinde Kurulan Tekke Ve Zaviyeler, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
Erkan, Ümit (2016).16. Yüzyılda Osmanlı’da Kızılbaş Ayaklanmaları, Ankara: Araştırma Yayınları.
Erkoç, Ethem (2015). Çorum’da Sahabe ve Evliya Makamları, Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını.
Eyice, Semavi (1963). “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimaî Bir Müessesesi: Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”, İFM, XXI, s. 3-80.
Faroqhi, Surayia (2003). Anadolu’da Bektaşilik, İstanbul: Simurg Yayınları.
Gül, Abdulkadir (2015). “Osmanlı İdaresinin Kızılbaşlığa Yönelik Tutumu (Dersim Sancağı Örneği)”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10/9 Summer 2015, p. 213-228
Gündoğdu, Abdullah (1989). Çorum'un 2 Numaralı Şer’iye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirme (H. 1268-1280, M. 1852-1863), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.
Gündüz, Tufan (2013). Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
F.R. Hasluck (2000). Bektaşi Tetkikleri, (Çev. Ragıp Hulusi), Anakara: Milli Eğitim Basımevi.
Haksever, Ahmet Cahit (2008). “Çorum’da Bektaşi Zaviyeleri: Tarihi Süreçler Ve Fonksiyonları”, EKEV Akademi Dergisi, Yıl: 12, Sayı: 36. s. 67-87.
Haksever, Ahmet Cahit , (2009). Çorum Tarihi ve Kültüründe Tasavvuf Geleneği, Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları.
Işık, Zekeriya (2017a). Şeyhler ve Şahlar-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin Gelişim ve Değişim süreçleri, Konya: Çizgi Kitapevi.
Işık, Zekeriya, (2017b). Tekkedeki İktidar-Osmanlı İmparatorluğu’nda Toplumsal Alanda İktidar Mücadelesi, Konya: Çizgi Kitapevi.
Kara, Mustafa (1999). Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Korkmaz, Şerif (2003). Çorum’un İdari Sosyal ve Ekonomik Yapısı (Tanzimat-II. Meşrutiyet, Gazi Üniversitesi, SBE, Yakınçağ Tarihi Bilim Dalı, Doktora Tezi, Ankara.
Köprülü, M. Fuad (2005). Anadolu’da İslamiyet, Ankara: Akçağ Yayınları.
Köprülü, M. Fuad, (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Akçağ Yayınları.
Köprülü, Orhan F.(1988). “Abdal Murad”, DİA, 1, s. 63-64.
Maden, Fahri (2013). “Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesinde Bektaşi Tekke Ve Türbeleri”, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı 68 , s. 89-128.
Mehmet Neşri (2011). Aşiretten İmparatorluğa Osmanlı Tarihi(1288-1485), (Haz. Prof. Dr. Necdet Öztürk), İstanbul: Timaş Yayınları.
Melikoff, Irene (2011). Uyur İdik Uyardılar, (Çev. Turan Alptekin), İstanbul: Demos Yayınları.
Ocak, Ahmet Yaşar(1978). "Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme)" Vakıflar Dergisi, 12 (1978): 247-269.
Ocak, Ahmet Yaşar, (1992). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menakıbnameler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Ankara: TTK Yayınları.
Ocak, Ahmet Yaşar, (1996). “Geyikli Baba”, DİA, c. 14, 45-47.
Ocak, Ahmet Yaşar, (2004). Osmanlı Resmi (Yahut İmparatorluk) İdeolojisi Meselesi, Doğu Batı Yayınları, 29, s. 73-82.
Taş, Hülya (1998). 16. Yüzyılda Rum Eyaletinde Miri Toprakların Mülk ve Vakfa Dönüştürülmesi, Anakara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
Öcalan, Hasan Basri (2000), Bursa’da Tasavvuf Kültürü, Bursa: Gaye Kitabevi.
Özdemir, Rifat (1994). “Osmanlı Devleti'nin Tarikat, Tekye Ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset”, OTAM, Sayı 5, s. 259-310.
Pakalın, Mehmet Zeki (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü III, Ankara: MEB Yayınları.
Savaş, Saim (1992). Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi-Sivas Ali Baba Zâviyesi, İstanbul: Dergâh Yayınları.
Savaş, Saim , (2013). XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara: TTK Yayınları.
Seyyid Ali Sultan Velâyetnâmesi (2007), (Haz. Rıza Yıldırım), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Yazar, Hakan (2016). “16. Yüzyıl Çorum Nahiyesi’nde Nüfus ve Yerleşim Özellikleri”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 9, Sayı 2, Aralık 2016, s. 1089-1110
Yakupoğlu, Cevdet (2014). “Kastamonu’da Türk İskânının Gerçekleşmesinde Zaviyelerin Rolüne Bir Örnek: Seydiler’de Şeyh Emre Zaviyesi”, Kastamonu Üniversitesi, II. Uluslararası Şeyh Şa’ban-1 Veli Sempozyumu-Kastamonu’nun Manevi Mimarları- 4-6 Mayıs 2014, s. 331-358.
Yörük, Doğan (2007). “Karaman Eyaletinde Timara Çevrilen Vakıf ve Mülkler (1476-1483)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 6, s. 61-74.
Zubaida, Sami (2008). İslam Dünyasında Hukuk ve İktidar, İstanbul Bilgi Üniv. Yayınları.