ESKİ KİMYADA KİBRÎT-İ AHMER TERİMİNİN KLASİK TÜRK ŞİİRİNE YANSIMALARI

Madenlerin oluşumu eski kimyanın önemli konularındandır. Madenler yer altında binlerce yıl bekleyerek meydana gelir. Eski kimyacı, çeşitli kimyasal işlemlerle bu uzun süreyi kısaltarak madenlerin oluşumunu hızlandırmayı amaç edinmiştir. Buna ilave olarak eski kimyacılar maddelerin birbirine dönüşebileceğine inanıyorlardı; özellikle sıradan madenleri en değerli maden kabul edilen altına dönüştürmeye çalışıyorlardı. Bu dönüşüm düşüncesinin temelinde bazı kuramlar yer almaktaydı. Dört unsur kuramı, kükürtcıva kuramı ve iksir kuramına göre bir maddenin başka bir maddeye dönüşebilmesi mümkün idi. Bu dönüştürme işleminde kullanılan maddelerden biri olan kibrît-i ahmer, kadim kültürlerden bu yana altına dönüştürme gücü olduğuna inanılan, nadir ve çok değerli bir iksir olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte gerek bir iksir olarak kabul edilen kibrît-i ahmer ve gerek kimyaya ilişkin bazı kavramlar maddi değer ve anlamlarının dışında zamanla mecazi, sembolik ve mistik anlamlar da kazanmıştır. Tasavvufta kimya, olgunlaşmayı ve mükemmelleşmeyi ifade eder. Tasavvufun kimya dilini kullanmasından dolayı, zaman içerisinde mutluluğu elde etmek anlamına gelen "kimyâ-yı saâdet" gibi yeni kavramlar da oluşmuştur. Kibrît-i ahmer sözü ise kıymetli ve nadir bulunan varlıkları ifade etmede kullanılır. Dönüştürme ve mükemmel kılma gücü de olan kibrît-i ahmer, kazandığı tasavvufi anlamlarla klasik Türk şiirinde işlenmiştir. Bu çalışmada eski kimya ve kibrît-i ahmer hakkında kısaca bilgiler verilmiş, divanlarda geçen kibrît-i ahmer ile ilgili beyitler değerlendirilerek söz konusu terimin klasik Türk şiirindeki kullanımlarına dikkat çekilmiştir.

REFLECTIONS OF THE TERM KİBRİT-İ AHMAR FROM FIELD OF ALCHEMY ONTO CLASSICAL TURKISH POETRY

The formation of metals is an important subject of alchemy. Metals take thousands years to form. Alchemists aim to accelarate the time naturally required for this formation. In addition, alchemists believed in the fact that materials could be transformed; their special efforts were devoted to transform base metals into gold which is considered to be the most precious metal. On the basis of this transformation thought, there were certain underlying theories. According to the four elements theory, sulfur-mercury theory and elixir theory, transformation of a metal kind to another was possible. Kibrit-i ahmar is one of the materials that was used in this transformation and since ancient civilisations it has been believed to be an invaluable and very rare elixir. Through time, kibrit-i ahmar which was regarded as elixir and some concepts in alchemy have gained figurative, symbolic and mystical meanings that do not stem from their actual value and meaning. In Sufism, alchemy represents reaching maturity and perfection. Due to the fact that Sufism uses the language of alchemy, a concept has evolved in Sufism to refer to state of reaching hapiness: "alchemy of hapiness". The term of kibrît-i ahmar symbolises rare and valuable beings. As an object of transformation and perfection, kibrît-i ahmar has been adopted in classical Turkish poetry with its mystical meanings. In this piece of work, brief information on alchemy and kibrit-i ahmar has been presented. The beyits in divans which have contained the term kibrit-i ahmar have been evaluated and via this evaluation use of the term kibrit-i ahmar in classical Turkish poetry have been highlighted.

PDF

___

Abdürrezzak Kâ?ânî (2004). Tasavvuf Sözlüğü-Letâifü'l-a'lâm fî İşârâtı Ehli'l-ilhâm, (Çev.: Ekrem Demirli), ?stanbul: ?z Yayıncılık.

ADDAS, Claude (2004). İbn Arabi - Kibrît-i Ahmer'in Peşinde, (Çev.: Atila Ataman), ?stanbul: Gelenek Yayıncılık.

AKSOYAK, ?. Hakkı (1999). Gelibolulu Mustafa Âli ve Divanlarının Tenkitli Metni, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı? Doktora Tezi, Ankara.

ARI, Ahmet (2003). Sâkıb Dede ve Divanı, Ankara: Akçağ Yay.

ARSLAN, Mehmet ve AKSOYAK, ?. Hakkı (1994). Haşmet Külliyatı, Sivas.

ASLAN, Üzeyir (2005). XVII. Yüzyıl Türk Klasik Şairlerinden Nehcî Mustafa Dede, Divan, Tuhfetü's-sâlikîn ve Hediyyetü'l-mütereşşidin, Marmara Üniversitesi Türkiyat Ara?tırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamı? Doktora Tezi, ?stanbul.

A?çı ?brahim Dede (2006). Aşçı Dedenin Hatıraları, (Haz.: Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi), C: 1, 3, ?stanbul: Kitabevi.

Bakî (1994). Dîvân-Tenkitli Basım, (Haz.: Sabahattin Küçük), Ankara: TDK Yay.

Beyanî. Dîvân - İnceleme-Metin, (Haz.: Fatih Ba?pınar), Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap, [ET: 05.07.2012].

BURCKHARD, Titus (1997). "Simyayı Kavramak", Aklın Aynası, (Çev.: Volkan Ersoy), ?stanbul: ?nsan Yay., s.145-155.

CEBEC?OĞLU, Ethem (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, ?stanbul: Anka Yay.

CROSLAND, Maurice P. (2000). Kimya Dili Üzerine Tarihsel İncelemeler, (Çev.: Zeki Tez), Ankara: Nobel Yayın Dağıtım

ÇALDAK, Süleyman (2004). Rûz-nâmeci-zâde Şinasî Divanı, ?stanbul: Aktüel-Alfa.

ÇEÇEN, Mehmet Korkut (2010). Sabrî Mehmed Şerîf, Hayatı, Sanatı, Divanı'nın Tenkitli Metni ve Tahlili, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı? Doktora Tezi, Elazığ.

DEM?R, Remzi ve KILIÇ, Mutlu. "Cevahirnameler ve Osmanlılar Dönemi'nde Yazılmı? ?ki Cevâhirnâme", OTAM, S:14 (2003), Ankara, s. 1-64.

DÖLEN, Emre (2002). "Kimya", Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C: 26, Ankara: s. 26-30.

Ebu"l-Alâ Afîfî (2009). Tasavvuf, İslam'da Manevî Hayat, (Çev.: Ekrem Demirli ve Abdullah Kartal), ?stanbul: ?z Yayıncılık.

ELIADE, Mircea (2002a). Babil Kozmolojisi ve Simyası, (Çev.: Mehmet Emin Özcan), ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

ELIADE, Mircea (2002b). Asya Simyası, (Çev.: Lale Arslan), ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

ELIADE, Mircea (2009a). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, (Çev.: Ali Berktay), C:2, ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

ELIADE, Mircea (2009b). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, (Çev.: Ali Berktay), C:3, ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

ELIADE, Mircea (2011). Demirciler ve Simyacılar, (Çev.: Mehmet Emin Özcan), ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

ERG?NL?, Zafer vd. (2006). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, ?stanbul: Kalem Yayınevi.

Feridüddîn Attâr (2007). Evliya Tezkireleri, (Çev.: Süleyman Uludağ), ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

GÖLPINARLI, Abdülbaki (1990). Mesnevi Tercümesi ve Şerhi, C:1, ?stanbul: Inkılap Kitabevi.

Hüseyin Remzî (1305). Lügat-i Remzî, C:2, ?stanbul.

?bn Arabî (2008). Fütûhât-ı Mekkiyye, (Çev.: Ekrem Demirli), C:8, ?stanbul: Litera Yayıncılık.

?brahim Tennurî (2005). Gülzâr-ı Manevî, (Haz.: Mustafa Demirel), ?stanbul: Çağrı Yay.

?smail Hakkı Bursevî (2006). Mesnevî Şerhî - Ruhu'l-Mesnevî, (Haz.: ?smail Güleç), ?stanbul: ?nsan Yay.

KADIOĞLU, ?dris (2005). Diyarbakırlı Lebîb Dîvânı, Malatya: Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Yay.

KARAMAN, Gülay (2009). Hasan Rıza Divanı, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı? Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli.

KARAMAN, Nihal Nomer (2002). Cemâlî Divanı, ?stanbul: Kitabevi.

KONUK, Ahmed Avni (2004). İbn Arabî - Tedbîrât-ı İlâhiyye Tercüme ve Şerhi, (Haz.: Mustafa Tahralı), ?stanbul: ?z Yayıncılık.

KÜLTÜRAL, Zuhal ve BEYREL?, Latif (1999). Şerîfî - Şehnâme Çevirisi, C:3, Ankara: TDK Yay.

LEVEND, Agah Sırrı (1984). Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar, ?stanbul: Enderun Kitabevi.

MERMER, Ahmet (1991). Mezakî, Hayatı Edebi Kişiliği ve Divanı'nın Tenkidli Metni, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.

MERMER, Ahmet (1997). Karamanlı Aynî ve Dîvânı, Ankara: Akçağ Yay.

MERMER, Ahmet (2004). Kütahyalı Rahimî ve Dîvânı, ?stanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.

Mevlana (1992). Divan-ı Kebîr, (Haz.: Abdülbaki Gölpınarlı), C:6, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.

Muallim Nâcî (2006). Lügat-i Nâcî, ?stanbul: Çağrı Yay.

Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı Katı, (Haz.: Mürsel Öztürk ve Derya Örs), ?stanbul: TDK Yay.

Nev,,î (1977). Dîvân - Tenkidli Basım, (Haz.: Mertol Tulum ve M. Ali Tanyeri), ?stanbul: ?stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.

Nigarî (2011). Dîvân, (Haz.: Azmi Bilgin), Kültür ve Turizm Bakanlığı, e-kitap, [ET: 05.07.2012].

ONAY, Ahmet Talat (2000). Eski Türk Edebiyatı'nda Mazmunlar ve İzahı, Ankara: Akçağ Yay.

ÖBEK, Ali ?hsan (1999). Büyük Türk Lügati'nde Divan Edebiyatı Unsurları, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı? Doktora Tezi, Trakya.

Ömer bin Mezîd (1995). Mecmû'atü'n-nezâ'ir, (Haz.: Mustafa Canpolat), Ankara: TDK Yay.

ÖZDEM?R, Mehmet (1999). Neccârzâde Rıza Dîvânı'nın Edisyon Kritiği, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı? Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar.

ÖZMEN, Mehmet (2001). Ahmed-i Dâî Dîvânı, C:1, Ankara: TDK Yay.

RUSKA, J. (1968). "?ksîr", İslâm Ansiklopedisi, C:5/2, ?stanbul: MEB Yay., s.949.

SCHIMMEL, Annemarie (2004). İslamın Mistik Boyutları, (Çev.: Ergun Kocabıyık), ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

Seyyid Cafer Seccâdî (2007). Tasavvuf ve İrfan Terimleri Sözlüğü (Ferheng-i Istılahât ve Tabirât-i İrfânî), (Çev.: Hakkı Uygur), ?stanbul: Ensar Ne?riyat.

Sinan Pa?a (2001). Tazarru'nâme, (Haz.: A. Mertol Tulum), Ankara: MEB Yay.

?a,,rânî, el-Kibrîtü'l-ahmer fî Beyâni Ulûmi'ş-Şeyhi'l-ekber, Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbî 1680.

?a"rânî (1998). el-Kibrîtü'l-ahmer fî Beyâni Ulûmi'ş-Şeyhi'l-ekber, Beyrût: Dâru"l-kütübi"lilmiyye. ?emseddîn Sâmî (1318). Kâmus-ı Türkî, Dersaadet.

(TARLAN), Ali Nihat (1934). Şeyhî Divanı'nı Tetkik, C:2, ?stanbul: Suhulet Matbaası.

TATCI, Mustafa (2003). Üsküdarlı Mustafa Manevî, Divançe-i İlahiyat, ?stanbul: Kaknüs Yay.

TATCI, Mustafa (2005). Yunus Emre Divanı, Tenkitli Metin, C:2, ?stanbul: MEB Yay.

TEZ, Zeki (2000). Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.

TURAN, Lokman (1998). Yenişehirli Avnî Bey Divanı'nın Tahlili (Tenkitli Metin) Encümen-i Şuara ve Batı Tesirinde Gelişen Türk Edebiyatına Geçiş, C:2, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamı? Doktora Tezi, Erzurum.

ULUDAĞ, Süleyman (1994). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, ?stanbul: Marifet Yay.

WIEDEMANN, E. (1977a). "Eski Kimya", İslâm Ansiklopedisi, C:4, ?stanbul: MEB Yay., s.374- 384.

WIEDEMANN, E. (1977b). "Kibrit", İslâm Ansiklopedisi, C:6, ?stanbul: MEB Yay., s.804-805.

YILDIRIM, Nimet (2008). Fars Mitolojisi Sözlüğü, ?stanbul: Kabalcı Yayınevi.

Ziya Pa?a (2012). Endülüs Tarihi, (Sadele?tiren: Yasemin Çiçek), ?stanbul: Tima? Yay