DEFTERDÂR-ZÂDE AHMED CEMÂLÎ‟NİN “METÂLİ„-İ CEMÂLÎ” VE “ŞEHR-ENGÎZ-İ İSTANBUL” ADLI ESERLERİ

Klasik Türk şiiri tarihinde, yalnızca matlalardan oluşan beyitlerle eser meydana getirmek, Kâbilî (ö. 1634?) ve Hisâlî"nin (ö. 1652) tertip ettikleri mecmualar haricinde -şimdiki bilgilerimize göre- sık karşılaşılan bir durum değildir. Ancak bugün için elimizde yedi müstakil eser hüviyetinde bulunan bu tarz, şiir geleneğimiz içerisinde özel bir yere sahiptir. Öyle ki XVI. asır şairlerinden Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî"nin "Metâli,,-i Cemâlî" isimli eseri, bir nazım şekli olarak kabul edilen ,,matla" terimine farklı boyutlar getirmiştir. Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî başta "Metâli-i Cemâlî" olmak üzere, edebiyat tarihimize; "Şehr-engîz-i İstanbul", "Şehr-engîz-i Siroz" adlı iki şehrengiz, latifelerden oluşan "Denâ"et-nâme-i Cemâlî", bir başka latife numunesi olan "Berây-ı Kimyâ" risalesi, atasözleri ile teçhiz edilmiş "Risâle-i Durûb-ı Emsâl", mesnevi tarzında kaleme alınmış bir "Nasihat-nâme" bağışlayarak önemli katkılarda bulunmuştur. Bu bakımdan şairin üslubundaki orijinaliteyi, söyleyişindeki samimiyeti, hayal dünyasındaki zenginliği, ifadelerindeki gerçekçiliği ve bilhassa şiire getirdiği yenilikleri ortaya koymak, bu çalışmanın edebiyat tarihimize ve kültürümüze olan katkısı bakımından mühimdir. Latifeye dayalı üslubunun birer numunesi olan eserlerinden hareketle bu makalede ilkin; kıymetli kaynaklarla desteklenen ve zengin malzemelerle teçhiz edilen klasik Türk şiiri geleneğinde, şairin "Metâli,,-i Cemâlî" adlı özgün eseri üzerinden, bir nazım şekli olarak ,,matla"dan ve "Şehr-engîz-i İstanbul"undan hareketle bir tür olarak ,,şehr-engîz"den söz edilmiştir. Daha sonra Cemâlî"nin hayatı, sanatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiş, "Metâli,,-i Cemâlî" ve "Şehr-engîz-i İstanbul" adlı eserleri tanıtılarak şairin edebiyat tarihimizdeki yeri ortaya konulmuştur

DEFTERDÂR-ZÂDE AHMED CEMÂLÎ‟S BOOKS NAMED “METÂLİ„-İ CEMÂLÎ” AND “ŞEHR-ENGÎZ-İ İSTANBUL”

On classical Turkish poetry, ebyat of metali only to organize work, except for Kâbilî (ö. 1634?) and Hisâlî (ö. 1634?) mecmuas, according to current knowledge, is not a frequent occurrence. Today, however, we found seven examples of this kind of poetry has a special place in our tradition. So much so that the poets of the sixteenth century Defterdârzâde Ahmed Cemâlî‟s "Metâli'-i Cemâlî" is accepted as a form of offbalance sheet matla a work term has different dimensions. Primarily to the "Metâli-i Cemâlî”, history of our literature, named “Şehr-engîz-i İstanbul, Şehr-engîz-i Siroz” two-story, consisting of pleasantries “Denâ‟et-nâme-i Cemâlî”, “Berây-ı Kimyâ” which is another sample of pleasantry, garnished with proverbs, “Risâle-i Durûb-ı Emsâl”, “Nasihat-nâme” mesnevi donating a significant contribution in the poets were written in the style of Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî's stylistic originality, friendliness, wealth in the world of imagination, expressions of poetry, realism, and therefore the innovations put forward, in terms of its contribution to the study of literature history and culture is important. A sample of the style of the present article is based on the works of pleasantries at first; which is equipped with rich ingredients and precious resources in the tradition of classical Turkish poetry, Cemâlî's Metâli'-i Cemâlî's out of the original work, as a form of a poem, „matla‟ and the "Şehrengîz-i Istanbul" from his work as a kind of movement „şehrengîz‟ has been mentioned. Then, the poets of the sixteenth century Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî‟s life and works of art of the information about the "Metâli'-i Cemâlî" and "Şehr-engîz-i Istanbul" introduced the poet's literary work was put out to the location of our history

PDF

___

AKKUŞ, Metin, “ġehrengiz”, Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, Dergâh Yayınları, Ġstanbul 1998, C. 8, s. 117-121.
AKSOY, Ömer Asım; Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Atasözleri Sözlüğü, Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul 1998, C. 1.
AKSOYAK, Ġ. Hakkı, “Gelibolulu Mustafa Âlî‟nin Gelibolu ġehrengizi”, Türklük Bilimi Araştırmaları, 1996, S. 3, s. 157-176.
BURMAOĞLU, Hamit Bilen ,“ġehr-engiz-i Ġstanbul Cemalî”, Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BasılmamıĢ Doktora Tez Öncesi ÇalıĢması, 1978, 32 s. Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, Matbaa-i Amire, Ġstanbul 1342.
CANIM, Rıdvan, Latîfî, Tezkiretü‟ş-şuara ve Tabsıratü‟n-nüzemâ (İnceleme-Metin), Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 2000.ÇAVUġOĞLU, Mehmed – TANYERĠ, M. Ali, “Bursa ġehrengizi”, Üsküblü İshâk Çelebi Dîvan, Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları, Ġstanbul 1989, s. 87-99.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed , “Hayretî‟nin Yenice ġehr-engizi”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, C. I-II, 1975-1976, s. 81-100.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, “Hayretî‟nin Belgrad ġehr-engizi”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 1973-1974, C. IV-V, s. 325-356.
ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, “TaĢlıcalı Dukakin-zâde Yahya Bey‟in Ġstanbul ġehrengizi”, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Ağustos 1969, C. XVII, s. 73-108.
DELİÇAY, M. Ġzzet , “Türk Edebiyatında ġehr-engizler”, Ġstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BasılmamıĢ Mezuniyet Tezi, 1936.
DEMİREL, ġener, Mânî, Dîvân ve Şehr-engîz-i Bursa,EriŞim Tarihi: 01.02.2014/19.44.
DEVELLĠOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2008.
DĠLÇĠN, Cem, Örneklerle Tük Şiir Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004.
DĠLÇĠN, Cem, Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983.
ERDEM, Sadık, Râmîz ve Âdâb-ı Zurafâsı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1994.
ERGUN, Sadeddin Nüzhet, Türk Şâirleri, Suhulet Kütüphanesi, Ġstanbul 1927.
GENÇ, Ġlhan, Esrar Dede, Tezkire-i Şu‟arâ-yı Mevleviyye I-II, Erzurum 1986.
GLÜNZ, Michael, “Sāfīs Sahrangīz-Ein Persisches Matnawī Über die Schönen Berufsleute von Istanbul”, Asiatische Studien,1986, vol. XL.
GÜLHAN, Abdülkerim, “ġehrengîz Türü ve Ravzî‟nin Edincik ġehrengîzleri”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/2 Spring 2012, s. 515-545.
GÜRBÜZ, Mehmet,“ġiir Semasının Yegâne Yıldızı; Güzeller Sultanı”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 5/3 Summer 2010.
HENGĠRMEN, Mehmet, Güvâhî, Pend-nâme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
İPEKTEN, Haluk vd. Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Kültür Turzim Bakanlığı Yay., Ankara 1988.
İPEKTEN, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergâh Yayınları, Ġstanbul 1997.
İSEN, Mustafa, Künhü‟l-Ahbâr‟ın Tezkire Kısmı, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1994.
İSEN, Mustafa, Sehî Bey Tezkiresi, Heşt Bihişt, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1998.
KAÇAR, Mücahit, “ „Divan ġiirinde „Erkek Sevgili Tipi‟ ve ġehrengizlerdeki Erkek Güzeller”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Ġstanbul 2009, C. XXXVII, s. 61.
KAHRAMAN, Bahattin “Lâlezâr YeniĢehr-i Fenâr ġehrengizi”, Vahîd Mahtûmî Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Eserlerinin Tenkitli Metni, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü BasılmamıĢ Doktora Tezi, 1995, s. 48-61, 774-819.
KALYON, Abuzer, Peşteli Hisâlî, Metâli„ün-nezâ‟ir (II. Cilt), İnceleme-Metin, Gazi Üniversitesi SBE, YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ankara 2011.
KALYON, Abuzer; KAYA, Bilge ”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, s. 335- 371.
KAPLAN, Mahmut, “Divan Edebiyatında Manzum Nasihatname Yazan ġâirler ve Eserleri I”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C. III, S. 3, Van,1992, s. 23-68.
KAPLAN, Mahmut, “Edirne ġehrengizi”, Neşatî Divanı, Akademi Kitabevi, Ġzmir 1996, s. 170- 180.
KARAMAN, Nihal Nomer, Cemâlî Dîvânı, Kitabevi Yay., Ġstanbul 2002 Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî‟nin “Metâli„-i Cemâlî” Ve “Şehr-Engîz-i İstanbul”…
Kâtib Çelebi, Keşf-el-Zunun, hzl. ġerefettin Yaltkaya, Kilisli Rıfat Bilge, Milli Eğitim Basımevi, Ġstanbul 1971, C.1, s. 787.
KAYA, Bilge,“Nazîre Mecmûaları ve Hisâlî‟nin Metâliü‟n-Nezâiri”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Bursa 2005, Yıl: 6, S. 8, s.47-56.
KAYA, Bilge, Hisâlî Hayatı-Eserleri ve Metâliü‟n-nezâir Adlı Eserinin Birinci Cildi (İncelemeMetin), Gazi Üniversitesi SBE, Ankara 2003.
KAYABAŞI, Bekir, Kâf-zâde Fâizî‟nin Zübdetü‟l-eş„âr‟ı, Ġnönü Üniversitesi SBE, YayımlanmamıĢ DT, Malatya 1996.
KESKİN, Neslihan Koç, “Eski Türk Edebiyatında Türler, ġehr-engîz”, Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatına Giriş, Ankara, Akçağ Yay. Ankara 2009, s. 332.
KILIÇ, Atabey, Mecmûa Tasnifine Dair, Eski Türk Edebiyatı ÇalıĢmaları VII Mecmûa: Osmanlı Edebiyatının Kırkambarı, Turkuaz Yayınları, Ġstanbul 2012, s.75-113.
KIRKKILIÇ, Ahmet, “Edirne ġehr-engîzleri (Kerîmî-Mesihî-Zâtî-NeĢâtî)”, Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BasılmamıĢ Doktora Tez Öncesi ÇalıĢması, 1979. Kur‟ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, hzl. Suat Yıldırım, Define Yayınları, Ġstanbul 2011.
KUTLUK, Ġbrahim, Kınalı-zâde Hasan Çelebi Tezkiretü‟ş-şuarâ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1978.
LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatı Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
LEVEND, Agâh Sırrı, Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Şehr-engizlerde İstanbul, Ġstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, Ġstanbul 1954.
Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî (Tezkire-i Meşâhir-i Osmâniyye), Ġstanbul 1311.
Muallim Nâcî, Istılahât-ı Edebiyye, Ġstanbul 1889, s.158.
Muallim Nâcî, Lugat-ı Nâcî, Asır Matbaası, Ġstanbul 1322.
ÖZKIRIMLI, Atilla, Türk Edebiyatı Tarihi (Ansiklopedik), Ġnkılâp Kitabevi, Ġstanbul 2004, C.I.
PALA, Ġskender, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, Kapı Yayınları, Ankara 1990.
REDHOUSE, Sir James W.,Turkish and English Lexicon, Çağrı Yayınları, Ġstanbul 1992.
Riyazî, Riyâzü‟ş-şu„arâ, Ġstanbul Süleymaniye Kütüphanesi., Esad Esadi, Nu: 3871, s..
SARAÇ, M. Yekta, Klasik Türk Şiiri Bilgisi, Biçim, Ölçü, Kafiye, 3F Yayınları, Ġstanbul 2007.
SOLMAZ, Süleyman, Ahdî ve Gülşen-i Şuarâsı, AKM Yay., Ankara 2005.
SUNGURHAN, Aysun, Beyânî Tezkiresi (İnceleme-Metin), Ankara 1994. http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/dosya/1-215416/h/giris.pdf (EriĢim Tarihi: 20.04.2012, 20:10)
Şemseddin Sâmî, Kâmus-ı Türkî, Çağrı Yayınları, Ġstanbul 1899.
Şemseddin Sâmî, Kâmusu‟l-Âlâm, Ġstanbul 1311.
Tâhirü‟l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, Ġstanbul 1973.
TANRISEVER, Mustafa, “ġehrengiz-i Ulvi Çelebi (Manisa ġehrengizi)”, Ankara Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BasılmamıĢ Mezuniyet Tezi, 1972, 49 s.
TARLAN, Ali Nihat, Necatî Beg Divanı, Akçağ Yayınları, Ankara 1992.
TEKMAN, Muammer, “Bursa ġehrengizleri (Lamiî Çelebi, Ġshak Çelebi, Ġsmail Beliğ)”, Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BasılmamıĢ Mezuniyet Tezi, 1985.
TIĞLI, Fatih, “Klâsik Türk Edebiyatında ġehrengiz ÇalıĢmaları Hakkında Bibliyografya Denemesi”, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 2/4 Fall. 2007, s. 763-770.
TUMAN, Mehmed Nâil, Tuhfe-i Nâilî, Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri, Büro Yayınları, Ankara 2001.
TURAN, Lokman, “Defterdâr-zâde Ahmed Cemâlî‟nin Siroz ġehr-engîzi”, Osmanlı Araştırmaları The Journal Of Ottoman Studies, Türkiye Diyanet Vakfı Kütüphanesi, Ġslam AraĢtırmaları Merkezi, Ġstanbul 2011, C.XXXVII, s. 49-76.
UNAT, Faik ReĢat, Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme Klavuzu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
ÜNVER, Ġsmail, “Çeviriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Türkoloji Dergisi, Ankara 1993, C. XI, S. 1, s. 51-91.
YENİTERZĠ, Emine , “Anadolu Türk Edebiyatında Ahlakî Mesnevîler”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi - Eski Türk Edebiyatı Tarihi II Sayısı, 2007, S. 10, Güz, s. 433–468.
YENİTERZĠ, Emine “On Altıncı Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatına Genel Bir BakıĢ”, Bursalı Lâmiî Çelebi ve Dönemi, Bursa BüyükĢehir Belediyesi, Bursa 2011, s.17-52.
YILMAZ, KâĢif, “Fakîrî ġehr-engîz-i Fakîrî ve Risâle-i Ta„rifât”, Atatürk Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü BasılmamıĢ DT Öncesi ÇalıĢması, 1977.
YILMAZ, Mehmet, Edebiyatımızda İslâmî Kaynaklı Sözler (Ansiklopedik Sözlük), Enderun Kitabevi, Ġstanbul 1992.
YURTSEVER, M. Murat, Lâmi„î Çelebi, Şehrengiz-i Bursa, İnceleme-Metin, Uludağ Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi BasılmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, 1984, 220 s.