BÜYÜK SELÇUKLU SULTANI MELİK ŞAH’IN DİYARBAKIR’DA YAPTIRDIĞI ZAFER ANITI İKİ BURCA İKONOGRAFİK YAKLAŞIM

Bu çalışmada, Büyük Selçuklu Sultanı Melik Şah'ın, Diyarbakır'ın alınmasından sonra, Diyarbakır dış surunun güneybatı bölümüne bir yıl arayla zafer abidesi olarak yaptırdığı Büyük Selçuklu ve Melikşah (Nur) Burçları ele alınmıştır. Ön cephelerinde çiçekli Kufî kitabelerle bütünleştirilmiş figürlü kabartmaları bulunan burçları, Abdülmelik oğlu Ebu Ali el-Hasan'ın Diyarbakır Valiliği sırasında Urfalı mimar Selamet oğlu Muhammed inşa etmiştir. Her iki burcun da aynı bani, aynı vali, aynı inşa yöneticisi ve aynı mimarla ilişkili olması, burçların ön cephe kompozisyonlarının benzerliğini açıklamakta ve burçları imge ve simgeleriyle aynı kültürel ortama bağlamaktadır. Özellikle Melikşah Burcu'nda kullanılan figürlü semboller çok zengindir. Sultan Melik Şah'ın imge ve simgelerle yüklü kültürel ve siyasi bildirimde bulunduğu bu burcun inşa tarihinin at yılına denk gelmesi ya da getirilmesi, gerçek bir zafer anıtı olarak bu burçta, at figürlerinin çok katmanlı bir simgesellikle kullanıldıklarını gösterir. Bu burçta özetle Sultan Melik Şah'ın başlarında bulunduğu Büyük Selçukluların ülke topraklarına kattıkları vatan Diyarbakır'ı tüm güçleriyle savunacakları ve muhtemel bir savaştan galip çıkacakları ilan edilmektedir. Burcun yan cephe köşelerine, en alta yerleştirilen kartaltavşan mücadele sahneleri, hem kazanılmış bir zaferi simgelemekte hem de gelecekte olacaklara ibret oluşturmaktadır. Her iki burcun dik eksenleri üzerinde ve kitabelerinin sağ ve sol yanlarında yer alan kartal ve hükümdar tasvirlerinin yanı sıra, simetrik figür çiftlerinden oluşan ve gök-yer sembolizmine bağlı kalınarak oluşturulduğu anlaşılan ana hatları dikkate alındığında bezeme düzeni, Eski Türklerin Gök dini inancı ve Şamanlık gelenekleri içerisinde beliren mitolojik ögelerle izah edilebilmektedir. Anadolu'da inşa edilmiş ilk Türk zafer abideleri olarak, çok eskilere dayanan Türk kültür ve inanç dünyasını kozmolojik içerikli bir arka plan üzerinden günümüze taşıyan bu burçların tarihi, kültürel ve sanatsal değerleri çok yüksektir

ICONOGRAPHIC APPROACH TO DIYARBAKIR’S TWO MONUMENTAL VICTORY TOWERS MADE BY MALIK SHAH THE SULTAN OF GREAT SELJUK

In this study the two towers made by the Sultan of the Great Seljuk Empire, Malik Shah in the southwest section of Diyarbakir’s outer city walls to honour the victory and named them Great Seljuk and Malik Shah (or Nur: light). The facades of the two towers have flowered and embossed Kufic script inscriptions with figures, and constructed by the architect Muhammad of Urfa, the son of Selamet during the governor of Diyarbakir Abu Ali el-Hasan, the son of Abdulmalik. Both towers relate to the same governor, the same patron, the same construction manager and the same architect explain the resemblance of towers to each other in frontal compositions, and link the towers with their symbols and signs to the same cultural medium. The symbolic figures of the Malik Shah tower are especially rich. Sultan Melik Shah with numerous signs and symbols on the towers makes a political and cultural statement, whereas the date of its construction coincides with the year of the horse, multitude of horse figures are used with comprehensive several symbols and meanings. On this tower it is emphasised that the Great Seljuks led by Malik Shah will defend this part of homeland, Diyarbakir with full strength and herald that all future battles will be victorious as well. On the side facade of the lower tower the eagle-rabbit struggle scenes symbolise a victory and herald victorious future battles. Along with both towers’ perpendicular axis, and at the left and right sides of the inscriptions the eagle and the ruler depictions, and the decorative figures of symmetrical pairs are references to the ancient celestial and earthly symbolism where the ancient Turks with their celestial faith and shaman tradition could be explained with these mythological elements. The first examples of victory monuments in Anatolia go beyond the depths of ancient world of Turkish culture and faith. The cosmological backgrounds of such detail carry itself to the present day, and therefore historic, cultural and artistic values of these two towers are paramount

PDF

___

ASLANAPA, O., “Türklerde Arma Sanatı”, Türk Kültürü, 1964, S.16, s.40-47.
BAYAT, F., Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken Neşriyat A.Ş., İstanbul 2006.
BERCHEM, M.-STRZGOWSKI, J., Amida, Heidelberg 1910.
ÇAY, A.H., Nevruz, Türk Ergenekon bayramı, Kökeni-Tarihi Gelenekleri, 9.baskı, İleri Yayınları, İstanbul 2012.
ÇORUHLU, Y., “Türk Sanatı’nda Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarihi Dergisi, 100, 1995, s.52-60.
ÇORUHLU, Y., “Türk Sanatı’nda Görülen Boğa (Öküz, İnek) Figürlerinin Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarihi Dergisi, 101, 1995, s.53-60.
ÇORUHLU, Y., Türk Sanatının ABC’si, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 1999.
ÇORUHLU, Y., Türk Mitolojisinin Ana Hatları, 2. Baskı, Kabalcı Yayınevi İstanbul 2006.
DEVELLİOĞLU, F., Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Feryal Matbaacılık San.ve Tic.Ltd.Şti. Ankara 1988.
DİYARBEKİRLİ, N., Hun Sanatı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1972.
DOĞAN, O., “Bozkır Kavimlerinin Kültür ve Mitolojilerinde At”, T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006.
ERGİN, M., Dede Korkut Kitabı-1, (9. Baskı), Türk Dil Kurumu Yayını, Ankara 2014.
ERSOY, N., Semboller ve Yorumlarla Görünenden Görünmeyene, Zafer ve Sena Ofset İstanbul 1990.
ESİN, E., Türk Kozmolojisine Giriş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2001.
ESİN, E., Türklerde Maddi Kültürün Oluşumu, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2003.
ESİN, E., Türk Kültür Tarihi İç Asya’daki Erken Safhalar, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara 1985.
ESİN, E., Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2004.
GABRIEL, A., Voyages Archéologiques dans la Turquie Orientale, E.De Boccard, Paris 1940.
GIERLICHS, J., “A victory monument in the name of Sultan Malik-Shah in Diyarbakir: Medieval figural reliefs used for political propaganda?” Islamic Art (eds.E.Grube, E.Sims), 6, 2009, s.51-79.
İBNİ Bibi; El Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I, (Çev: Mürsel Öztürk), T.C. Kültür Bakanlığı Millî Kütüphane Başkanlığı Basımevi, Ankara 1999.
İNAN, A., Tarihte ve Bugün Şamanizm, Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
KAFESOĞLU, İ., Türk Millî Kültürü, 34. Baskı, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012, s.239-248.
KAŞGARLI, M., Dîvânü Lugâti’t Türk, (çev: S.T.Yurtsever ve S. Erdi), Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2007.
KOCA, S., “Selçuklu İktidarının Belirlenmesinde Rol Oynayan Güçler ve Melikşâh’ın Büyük Selçuklu Tahtına Çıkışı”, Gazi Türkiyat Dergisi, 2007/1, s.9-33.
MERÇİL, E., Büyük Selçuklu Devleti, 5. Baskı, Nobel Akademik Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Tic.Ltd.Şti, Ankara 2014.
ÖGEL, B., Türk Mitolojisi C.I., T.T.K.Basımevi, 2.baskı, Ankara 1993.
ÖGEL, B., Türk Mitolojisi C.II., T.T.K.Basımevi, 2.baskı, Ankara 2002.
ÖGEL, B., “Türklerde Tuğ ve Bayrak (Hunlardan Osmanlılar’a)” Türk Tarihine Giriş, C.6, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.
ÖNEY, G., “Anadolu Selçuk Mimarisinde Boğa Kabartmaları, Belleten XXXIV, S.133-136, 1970, s.83-120.
ÖNEY, G. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Arslan Figürü”, Anadolu (Anatolia) XIII-1969-1971, s.1-41.
ÖNEY, G. “Anadolu Selçuklu Mimarisinde Avcı Kuşlar, Tek ve Çift Başlı Kartal”, Malazgirt Armağanı, T.T.K. Basımevi, Ankara 1972, s.138-172.
PARLA, C., “Türk-İslam Şehri Olarak Diyarbakır”, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1990.
PARLA, C., “Diyarbakır Surları ve Kent Tarihi”, ODTÜ MFD 2005/1, (22:1), s.57-84.
PARLA, C., “Diyarbakır Surlarının Söyledikleri”, Uluslararası Diyarbakır Surları Sempozyumu, T.C. Diyarbakır Valiliği Kültür Sanat Yayınları:8, 2012., s.21-51.
SEVİM, A., Anadolu’nun Fethi Selçuklular Dönemi (Başlangıçtan 1086’ya Kadar), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
TEKİN, T., Orhon Yazıtları, 5. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
TURAN, O., Oniki Hayvanlı Türk Takvimi, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1941.
YUSUF Has Hacib, Kutadgu Bilig, Çev. Reşid Rahmeti Arat, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2006.
YİNANÇ, M.H., Türkiye Tarihi Selçuklular Devri C.I., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2013.
http://tr.wikipedia.org/wiki/Boynuzlugiller.