BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI DÖNEMİ'NDE MUSTAFA KEMAL PAŞA'NIN BİTLİS'TEKİ FAALİYETLERİ

XIX. yüzyılın sonu ve XX. yüzyılın başlarında yaşanan gelişmeler ve bazı Avrupalı devletler arasındaki siyasi, askeri ve iktisadi rekabet gibi sebeplerle çıkan dünya savaşına kısa bir süre sonra Osmanlı Devleti de katılmıştır. Bu savaşta birçok cephede mücadele veren Osmanlı Devleti'nin Doğu Cephesi'ndeki askeri harekâtı, 1 Kasım 1914'te Rus ordusunun sınırı geçmesiyle başlamıştır. Ruslar askeri üstünlüğü ve bölgedeki Ermenilerin çıkardığı isyanların oluşturduğu zemini kullanarak buradaki birçok vilâyeti işgal etmiştir. Rusların 3 Mart 1916'da Bitlis'i de işgal etmeleri üzerine Osmanlı Hükümeti, Çanakkale'deki başarılarıyla tanınan Mustafa Kemal'i Bitlis civarındaki 16'ncı Kolordu'nun Kumandanlığı'na atamıştır. Bunun üzerine Mustafa Kemal Paşa, Bitlis'e giderek komutayı eline almış ve çalışmalara başlamıştır. "Anafartalar Kahramanı" olarak isim yapmış, ünü bütün orduya ve Anadolu'ya yayılmış bir komutan olan Mustafa Kemal Paşa'nın cepheye gidip komutayı ele alması; askerin ve bölge halkının moralini yükseltmişti. Mustafa Kemal Paşa, bölgeye gittikten sonra Bitlis'te bulunan ordu kumandanları, aşiret reisleri ve din adamlarıyla görüşmeler yaparak Bitlis'in ve bölgenin düşman işgalinden kurtarılması için hazırlıklara başlamıştı. Bu çerçevede aşiret reislerden gönüllü alaylar oluşturulmuş, Bitlis ve çevresinde etkili olan din adamlarının desteği sağlanmıştı. Bunlardan başka buradaki cephelerde savaşan ve morali bozulan, yıpranan birlikleri değiştirmişti. Mustafa Kemal Paşa, taarruz için gerekli tüm hazırlıkları tamamladıktan sonra karargâhı Bitlis Deresi içinde bulunan tüm birliklerle 2 Ağustos 1916'da harekete geçmiş ve altı gün sonra Bitlis düşman işgalinden kurtarılmıştır

MUSTAFA KEMAL PASHA’S ACTIVITIES IN BITLIS DURING THE FIRST WORLD WAR

Bitlis is a single and important location between the Southeast Taurus Mountains which connects the East Anatolia to Persian Gulf and Mediterranean through the Southeastern Anatolia. The Ottoman Empire also took place in the World War I that began by the late 19th Century and early 20th Century and emerged among some European countries because of certain political, military and economic reasons. The Ottoman Empire battling in many fronts during this war started the military operations in the Eastern Front when the Russian army crossed the border on 1 November 1914. The Russian occupied many provinces in the region utilizing their own military superiority and the grounds formed by the Armenian outbreaks. Upon the occupation of Bitlis by the Russian in March 3, 1916, the Ottoman Government appointed Mustafa Kemal, famous for his accomplishments in Çanakkale, to the 16th Corps Command around Bitlis. Thereupon, Mustafa Kemal Pasha arrived in Bitlis to steer the ship and started to work. Known as “Hero of Anafartalar”, famous in the whole army and the Anatolia, the commander Mustafa Kemal Pasha started to command in the front, which very motivated the soldiers and people in the region. After his arrival in the region Mustafa Kemal Pasha worked together with important commanders such as 8th Division Commander Nuri Bey (Conker), Battalion Commander Fuat Bey (Bulca), General Refet (Bele) and Ali Bey (Çetinkaya) and Colonel İsmet (İnönü) Bey. Moreover, he had the chance to know and work with Chieftain of Mutkis Clan Hacı Musa Bey and his brother Nuh Bey, religious functionaries Sheikh Ziyauddin Efendi and Küfrevizade Sheikh Abdülbaki Efendi, Sheikh Alauddin Efendi of Ohin, Bitlis Deputy Sadullah Bey. Following the occupation of Bitlis, the northern sides of Gambos Mountain between Bitlis and Muş were being defended by the voluntary units from Bitlis and nearby. In the west of Bitlis channel, the Mutki territory, volunteers of Hacı Musa Bey were deployed. The duty of this battalion was determined as to protect the 5th Division and hinder the Russian communication between Bitlis and Muş by going down the Muş Plain. Mustafa Kemal Pasha faced some big problems when he arrived in the base. Because the units in there were nothing but the rubbish of a tired, demotivated, diseased army with almost no arcade and weapons. Pasha requested weapon, reserves and health materials by telegraphing to Istanbul and worked hard to shape the corps to fight against the enemies. While Mustafa Kemal Pasha sustained his works, he also had to challenge with many issues in the region other than the above-stated ones like deserters, gangs, Dersim outbreak, transfer of reserves to the front. Mustafa Kemal Pasha held some talks with army commanders, chieftains and religious opinion leaders and started preparations to Birinci Dünya Savaşı Dönemi'nde Mustafa Kemal Paşa'nın Bitlis'teki Faaliyetleri 231 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 10/5 Spring 2015 rescue Bitlis and the nearby region from the occupation of enemy. In this regard, voluntary regiments were formed among the clans and the support of religious leaders around Bitlis was maintained. Additionally, he changed the units who got tired and demotivated. After Mustafa Kemal Pasha completed all requirements for the attack, he took the action on 2 August 1916 with all units located in the Bitlis River and rescued Bitlis from the occupation of enemies within six days. Following the redemption of Bitlis, the fame of Mustafa Kemal Pasha rose and people’s motivation increased besides that the occupation of Diyarbakir and nearby provinces was prevented. Moreover, involvement of regional militia and voluntary forces under the command of 16th Corps did demonstrate the determination and persistence of the folk in the region. Mustafa Kemal Pasha went to Bitlis second time in November of 1916. During his visit the Pasha inspected the voluntary units formed by Sheikh Ziyauddin Efendi (Excellency) and fulfilled their food and arcade needs. Mustafa Kemal Pasha cared particularly with the protection of children who lost their parents as well as the starvation and famine in Bitlis during the First World War. Mustafa Kemal Pasha paid a visit to Sheikh Ziyauddin Efendi who had a big role in rescuing Bitlis and was taken to hospital after being injured in war. Pasha also visited some historical places in Bitlis and the mausoleum of Sheikh Abdülbaki Küfrevi located near Kızılmescit. Militia and the voluntary forces formed by the clans and religious leaders in Bitlis offered great contributions during First World War. Such contribution and support were maintained with the works of Mustafa Kemal Pasha during the days of War of Independence. So that the friendship and relations established by Mustafa Kemal Pasha during his term as Commander of 16th Corps facilitated the solution of many problems in the region during War of Independence and in the later periods. Bitlis has always been a place which is desired to be captured by many states due to its geographical and strategic location. Bitlis therefore was occupied by the Russian during First World War and reeled under the weight of the war for nearly five months. Ottoman Supreme Headquarters sent Mustafa Kemal Pasha, who came to the fore during Çanakkale Battles, to Bitlis in order to prevent the progress of the Russian to Diyarbakır and Iskenderun through the roads under dominance of Bitlis and to increase the motivation of the folk. After Mustafa Kemal Pasha arrived in Bitlis, he solved the hinterland problems and started the preparations for the attack against the Russian with the help of voluntary units formed following the talks with the people of region. In the framework of such preparations, Mustafa Kemal Pasha met with influential people of the region such as religious leaders and chieftains in Bitlis. Mustafa Kemal Pasha investigating the nature of the region in site solved many problems during the War of Independence days as well as the early years of the Republic thanks to his friendships formerly grounded in the region.

PDF

___

ATESE, BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F. 004-01.
ATASE, BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F. 004-17.
ATASE, BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F. 004-18.
ATASE, BDH, Kls. 2845, D. No: 169, F. 039-01.
ATASE, BDH, Kls. 2845, D. No: 169, F. 039-02.
ATASE, BDH, Kls. 2950, D. No: H.36. 001. F. 252.
ATASE, BDH, Kls. 2827, D. No: 99, F. 004-05.
ATASE, BDH, Kls. 130-241, D. No: 603, F. 008.
ATASE, BDH, Kls. 130-226, D. No: 604, F. 056-01.
BCA, 490.01.1198.199.1.
BOA. HR. SYS, D. No: 2418, G. No: 53.
BOA. DH. ŞFR. D. No: 538, G. No: 25.
BOA. DH. ŞFR. D. No: 52. G. No: 282.
BOA. DH. KMS, D. No: 21. G. No: 55.
TBMM Arşivi, Dosya No: 56.
“Bitlis”, Yeni Türk Ansiklopedisi II, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1985.
1’nci Dünya Harbinde Türk Doğu Cephesi, Bölüm III, (1967), (Müsvedde), Ankara: Kara Harp Akademisi Yayınları.
ALPAY, Nuri, (1957), “Van ve Van Gölü”, Zafer, 15 Mart.
ALTAY, Fahrettin (2008), 10 Yıl Savaş ve Sonrası, 1912-1922, Ankara: Eylem Yayınları.
Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, (1985), Yıl: 34, S.85, Belge No:1999 ve 2001, Ekim.
Atatürk’ün Bütün Eserleri 2, (1915-1919), (1998), Cumhuriyetin 75. Yılı Armağanı, İstanbul: Kaynak Yayınları.
AYDEMİR, Şevket Süreyya (1999), Tek Adam I, Mustafa Kemal 1881-1919, İstanbul: Remzi Kitabevi.
AYDIN, Sıtkı (1967), Bitlis Tarihi, İstanbul.
AYIŞIĞI, Metin (2013), Mareşal Ahmet İzzet Paşa, Askerî ve Siyasî Hayatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
AYTE, Muhammet Asım (1996), Bûrket-ül Kelimât fi-Menâkıb-ı Bâd-ı es-Sadât, Bitlis.
BAYTIN, Arif (1946), İlk Dünya Harbinde Kafkas Cephesi, İstanbul: Vakit Matbaası.
BAYUR, Yusuf Hikmet (1997), Atatürk Hayatı ve Eseri I, Doğumundan Samsun’a Çıkışına Kadar, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
BELEN, Fahri (1973), 20’nci Yüzyılda Osmanlı Devleti, İstanbul: Remzi Kitapevi.
BELEN, Fahri (1963) Atatürk’ün Askeri Kişiliği, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
BEYSANOĞLU, Şevket (1996), Anıtları ve Kitâbeleriyle Diyarbakır Tarihi II, Akkoyunlular’dan Cumhuriyete Kadar, Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları.
BEYSANOĞLU, Şevket (1986), Mustafa Kemal Atatürk’ün Diyarbakır’daki Kafkas Cephesi Komutanlığı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
BİRCAN, Osman (1993), Belge ve Fotoğraflarla Atatürk’ün Hayatı, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Birinci Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi’nde Sağlık Hizmetleri, (2011), Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi II’nci Cilt, 2’nci Kısım Kafkas Cephesi, 2’nci Ordu Harekâtı 1916-1918, (1978), Ankara: T.C. Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Askeri Tarih Yayınları.
Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3’üncü Ordu Harekâtı II, (1993), Ankara: Genelkurmay Basımevi.
ÇAKMAK, Fevzi (2005), Birinci Dünya Savaşı’nda Doğu Cephesi, Ankara: Genelkurmay ATASE ve Genelkurmay Denetleme Başkanlığı Yayını, Genelkurmay Basımevi.
ÇALIŞLAR, İzzettin (1997), On Yıllık Savaşın Günlüğü, Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Savaşları, Hazırlayanlar: İsmet Görgülü-İzzeddin Çalışlar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
ÇELİKER, H. Fahri (1987), Bitlis’in Kurtuluşu ve Mustafa Kemal Paşa, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
ERDEHA, Kâmil (1975), Millî Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, İstanbul: Remzi Kitabevi.
ERİKAN, Celâl (1964), Komutan Atatürk I, Okuldan Kurtuluş Harbine, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ERİKAN, Celâl (1972), Komutan Atatürk, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ermeni Komitelerinin Amaçları ve Eylemleri (Meşrutiyet’in İlanından Önce ve Sonra), (2008), Yayına Hazırlayanlar: Ahmet Tetik, Melike Gürler, Çiğdem Aksu, Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Genelkurmay Basımevi.
EVSİLE, Mehmet (1993), “Birinci Dünya Harbinde Atatürk (2’nci Ordu Komutanlığı 5 Mart 1917- 5 Temmuz 1917)” Askerî Tarih Bülteni, Şubat, S: 34, s.64-76.
EVSİLE, Mehmet (1994), “Birinci Dünya Harbinde Atatürk’ün 16’ncı Kolordu Komutanlığı (19 Ağustos 1915-5 Mart 1917), Askerî Tarih Bülteni, Şubat, S: 36, s. 30-42. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Hayatı (2003), Yücel Özkaya-Mehmet Saray vd. Ankara: Atatürk araştırma Merkezi Yayını.
Gazi Mustafa Kemal, (1927), Nutuk, Ankara.
General Nikolavski (1935), Sarıkamış Hareketleri, Türkçeye Çeviren: Kaymakam Nazmi, Ankara: Genelkurmay Matbaası.
GUZE, Felix (2007), Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi’ndeki Muharebeler, Türkçeye Çeviren: Yarbay Hakkı (Akoğuz), Yayına Hazırlayan: Alev Keskin, Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi.
İĞDEMİR, Uluğ (1980), Atatürk’ün Yaşamı I, (1881-1918), Ankara: Türk tarih Kurumu Basımevi.
İLHAN, Suat (1990), Atatürk ve Askerlik, Düşünce ve Uygulamaları, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
İLTER, Aziz Samih (2007), Kafkas Cephesi Hatıraları, Ankara: Genelkurmay Basımevi.
İNAL, Halil İbrahim (2011), Osmanlı Tarihi, İstanbul: Nokta Kitap Yayını.
KANSU, Mazhar Müfit (1986), Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
KARADENİZ, Yılmaz, “Bitlis’te Ermenilerin Müslüman Halka Yaptıkları Katliamlar ve Batılı Devletlerin Katliamlardaki Rölü (1913-1919)”, Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter 2011, p. 1405-1420, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8020, ANKARA-TURKEY
KARDAŞ, Abdulaziz, (2014) “I. Dünya Savaşı Dönemi’nde Bitlis’ten Bir Portre: Ziyauddin Efendi”, II. Uluslararası Ahlat-Avrasya Bilim, Kültür ve Sanat Sempozyumu, 25-27 Eylül 2013 Ahlat-Bitlis, İstanbul, s. 347-356.
KARDAŞ, Abdulaziz, (2004), Birinci Dünya Savaşı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşunda Bitlis ve Çevresinde İz Bırakanlar, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiye Cumhuriyeti Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
KINROSS, Lord (2007), Atatürk Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Çeviren: Necdet Sander, İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
KOCATÜRK, Utkan, (2007), Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
Osmanlı Belgelerinde Millî Mücadele ve Mustafa Kemal Atatürk, (2007), Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü.
ÖĞÜN, Tuncay (1999), Kafkas Cephesinin I. Dünya Savaşındaki Lojistik Desteği, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
SABİS, Ali İhsan, (1951), Harp Hatıralarım II, Ankara: Güneş Matbaası.
SANDERS, Liman von, (2010), Türkiye’de Beş Sene, Yayına Hazırlayan: Muzaffer Albayrak, İstanbul: Yeditepe Yayınları.
SÜSLÜ, Azmi-Mustafa Balcıoğlu, (1999), Atatürk’ün Silah Arkadaşları Atatürk Araştırma Merkezi Şeref Üyeleri, Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı Yayını.
ŞAPOLYO, Enver Behnan (1944), Kemal Atatürk ve Milli Mücadele Tarihi, Ankara: Berkalp Kitabevi.
TEZER, Şükrü (1972), Atatürk’ün Hatıra Defteri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
ÜRKMEZ, Naim, “Ermenilerin Kontrol Noktası: İskenderun Limanı” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Spring 2013, p.901-917, ISSN: 1308-2140, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.8020, ANKARA-TURKEY
YÜCEER, Nasır, (2002), Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı, Ankara: Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları. Genelkurmay Basımevi.
ZİYAUDDİN Efendi, (1982), Mektubat, Yayına Hazırlayan: Hasip Seven, İstanbul.