BAYKUŞ KELİMESİ VE BAYKUŞLA İLGİLİ İNANÇLAR ÜZERİNE

Kuşlar, yüzyıllardır insanların hayatında önemli bir yer edinmiştir. İnsanların uçmasına imrendiği yetenekleriyle kuşlar, hayvanlar içerisinde daima ön plana çıkmış, güzel sanatların konusu olmuştur. İnsan, kuşların türlerini, fiziki özelliklerini ve davranışlarını gözlemlemiş; kuşlardan bazılarını uğurlu, bazılarını uğursuz saymıştır. Bu makalede Antarktika dışında dünyanın her yerinde yaşayan ve insanların dikkatini her daim çeken, çoklukla uğursuzluk getireceğine inanılan, son günlerde modanın popüler bir figürü haline gelen baykuş kelimesi ve baykuşla ilgili inançlar üzerinde durulmuştur. Makalenin birinci bölümünde zararlı ve kemirici hayvanları avlamakla geçinen, başlarında iki tepelik bulunan yırtıcı gece kuşlarının ortak adı olarak tanımlanan (MBTS: 117) baykuş'un halk inanışlarındaki durumu, baykuşa yüklenen anlamlar ile ilgili bilgiler derlenmiştir. Daha sonra baykuşun şamanlardan günümüze Türk kültüründeki yeri üzerinde durulmuştur. Makalenin ikinci bölümünde baykuşun birçok türü olduğu vurgulanmıştır. Tarihî ve çağdaş Türkçe yazılı belgelerdeki örneklere dayandırılarak Eski Türkçeden itibaren baykuşa karşılık gelen ügi/yap??ula?/?obur?a kelimeleri incelenmiştir. Bu kelimeler incelenirken etimolojileri, kelimelerin tarihî dönemlerdeki şekilleri, ağızlardaki ve modern lehçelerdeki karşılıkları verilmiştir. Makalenin üçüncü bölümünde ise baykuş kelimesinin etimolojisi incelenmiş ve kelimenin tarihî seyri üzerinde durulmuş; ardından baykuşa verilen diğer isimlere de yer verilmiştir. Bu çalışmanın son bölümünde ise genel bir değerlendirme yapılmıştır. Baykuşa verilen isimlere bakıldığında halk inançlarının dile olan etkisi de gözlemlenmiştir.

BELIEVES ABOUT THE "OWL" AND ON THE WORD "OWL"

Birds have always had a great importance for human beings for centuries. Birds, which humans envy them for their capability for flying, have always been one step further and they have been a topic for fine arts. Humans have observed types, physical features and attitudutes of birds; and some of them are believed to bring luck, while others are considered to bring bad luck. In this article, the emphasis is on owl, which live anywhere but Antarctica region on Earth, mostly known for bringing bad luck but these days seemed to have become a popular icon of fashion, and the word owl , and myths/ beliefs about owl. In the first part of the article owl have been defined as a nocturnal bird of prey with large eyes, a facial disc, a hooked beak, and typically a loud hooting call (MBTS: 117) , and data about owl position in folk tales /beliefs, implied meanings and attributed messages for owl have been compiled. Then, owl’ position from shamanic beliefs up to now in Turkish culture has been examined. In the second part that there is different types of owl in owl family has been emphasied. Based on historical and modern written Turkish documents, the words from ancient old Turkish ügi/yapāķulaķ/ķuburġa corresponding to the word owl have been examined. The etymology, the shape of words in historical eras, corresponding words in dialects and modern accents are stated examining these words. In the third part of of the article, etymology of owl itself and its historical changes have been mentioned; afterwards the other words given to the owl have also been stated. At the end of the study, a general evaluation is taken place. By looking at the words given to owl, it has turned out the effect of beliefs on language Some of the folk beliefs have been derived from the effects of animals, a part of the nature on humans. The bird singings, the colour and the shape of their feather ,all kind of physical features ,the way of feeding, its nest or habitat and whether it is wild or domestic have affected the way people name the birds. There are some various reasons why the owl is believed to bring good luck: Its big head can rotate 270 degrees, It can put a spell on and hunt smaller birds such as sparrows by widening its luminous eyes with the ability of night sight, it lives in abandoned sites and it doesn’t sing nicely. Considering the beliefs about the owl, it has been detected they can vary in different cultures, however they have some similarities to the common sense in some cultures. In this work it has been emphasized that the owl is believed to symbolize death and destruction in one culture while it symbolizes good luck, wisdom, mind, fine arts and holy knowledge in another. In addition, in some medical works of classical period it was reported that each organ of the owl is vital to medicine, it was used a cures to some illnesses and it was believed to be the companion of healers and to be a sign of secrets. The owl which is considered to be evil in some societies and during some periods has recently been a figure commonly used by fashion designers, stylists and architectures. When questioning the reason why the owl, considered to bring good luck with its physical appearance, especially its eyes has become a figure in fashion, decoration and jewelry, the point of view of fashion must be taken into consideration because the skull figure has also become popular recently and this shows that fashion loves using contradictions and it focuses on attractive elements. Fashion has an important power on leading and forming human perception. In addition to this, in the light of the information in the first part of the article, it can be stated that the owl motive has become common and fashionable because the opinion that it symbolizes fine arts and wisdom in Greek and Ancient Rome is stronger than the belief of bad luck. The changes in perceptions of generations may also have an important impact. It is a sign of the belief of being a healer and wise man in some cultures in the former parts of the article that the owl is a doctor or an adviser in tales. In Anatolian culture , one hand we bless the owl by naming it ulukuş (big bird),devletli (almighty) , murat kuşu (wishing bird), on the other hand we call it evil and we use it in curses and proverbs. In the second part of the article where we stated the views about the word owl it is possible to say that the word ügi/ühi in Old Turkish referred to the word owl is alive in some dialects based on the sound of puhu, that the word yapaḳulaḳ is used as yapalaḳ in some current dialects and in modern Turkish and that the word ḳoburġa has become archaic. The variety of the word owl in dialects shows it has been in our lives for long. Specially, the current form of the word owl has meaning covering its all features. Considering the owl names, the impact of the folk beliefs on proverbs, idioms and other word groups can be detected. With the work called The Word Owl and Beliefs About the Owl, We mentioned about the perception of the owl in societies and we would like to draw attention to this fashionable bird by mentioning the usages of the word from the past to the present in our language

PDF

___

ABDULKADİROĞLU, Abdulkerim, Kastamonu’da Dini Folklor veya Dini Manevi Halk İnançları, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, 1987, s.6
ABİK, A. D. , Kutadgu Bilig'de Hayvan Adları, Journal of Turkish Studies Festschrift in Honor of Cem Dilçin I Türklük Bilgisi Araştırmaları, Volume 33 / 1, 2009, s. 1-32. Ahmed Vefik [Paşa], Lehçe-i Osmânî, 2 c., Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1890.
AKALIN, L. Sami, Türk Folklorunda Kuşlar, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1993.
ALIŞIK, Gülşen, Azerbaycan Türkçesi, Türkler , XIX, 227-243, Ankara 2002.
ALP, K. Özlem, Orta Asya’dan Anadolu’ya Kültürel Sembollere Giriş, Eflatun Yayınevi, Ankara 2009.
ATALAY, Besim, Divānü Lügati’t Türk, I-II-III-IV c., Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1999.
AYDEMİR, A., Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati’t Türk’te Kuşlar, The Journal of Academic Social Science Studies, Volume 6 Issue 1, 2013, p. 271-297.
AYVERDİ İlhan-TOPALOĞLU Ahmet, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 2005.
BANG, W. und A. von Gabain und R. Rachmati (Rahmeti) Arat, Türkische Turfan-Texte VI, SPAW, 93-192, 1934.
BEGENÇ, Cahit, Anadolu Mitolojisi, Milli Eğitim Bakanlığı yay., Ankara 1967.
BERBERCAN, Mehmet Turgut, Dr. John Scully’nin Doğu Türkçesi Kuş İsimleri Listesi, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, no: 42, yıl 2010. Biyoloji terimleri sözlüğü (Sevinç Karol, Zekeriya Suludere, Cevat Ayvalı), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1998.
CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul 1993.
CAN, Şefik, Klasik Yunan Mitolojisi, İnkılap ve Aka kitabevi, İstanbul 1963.
CLAUSON, S. G., An Etymological Dictionary of Pre-Thirteeth-Century Turkish, Oxford University Press, 1972.
ÇAKIR, Emine, Akademik Dünyanın Kentsel İmgelerinden Mitolojik Simgelerine Üniversite Logoları, Millî Folklor, Yıl 25, Sayı 97, 2013.
ÇELEBİOĞLU, Amil- ÖKSÜZ, Yusuf Ziya, Türk Bilmeceler Hazinesi, Ülker Yayınevi, İstanbul 1979.
ÇELTİKÇİ, Orhan, Yaşar Kalafat'ın Türk kültürüne ait çalışmaları, Süleyman Demirel Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans tezi, Isparta 2006.
ÇENELİ, İlhan, Divanü Lûgat-it-Türk’te Hayvan Adları, Türk Kültürü Araştırmaları, 1973-1975, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yay., Ankara1975.
ÇETİN-MİLCİ, Ebru, Başkurt Masalları ve Başkurt Türkçesindeki Sözcük Grupları, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
ÇORUHLU, Y., Türk Sanatında Hayvan Sembolizmi, Seyran yay., İstanbul 1995.
DOERFER, G., Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, I-IV, Wiesbaden 1963, 1965, 1967, 1975.
EBERHARD, Wolfram, (çev. Aykut Kazancıgil ve Ayşe Bereket), Çin Simgeleri Sözlüğü, Kabalcı yay., İstanbul 2000.
ERASLAN, K, Mevlana Sekkākì Divanı, Türk Dil Kurumu yay. Ankara 1999.
ERCİLASUN, Ahmet Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1992.
ERDAL, M., Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the lexicon, Vol. I-II, Otto Harrassowitz- Wiesbaden 1991.
ERDİ, Seçkin (çev. Serap Tuğba Yurtsever) , Divanu Lugati’t-Türk; Kaşgarlı Mahmud, 466/1074, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2005.
EREN, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Bizim Büro Basımevi, Ankara 1999.
ERHAT, Azra, Mitoloji sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1972.
ESİN, Emel, Türk Kozmonolojisine Giriş, Kabalcı Kitabevi, İstanbul 2001.
EYUBOĞLU, İsmet Zeki, Anadolu İnançları Anadolu Mitologisi, Geçit Kitabevi, İstanbul 1987.
GEZGİN, Deniz, Hayvan Mitosları, Sel yay., İstanbul 2007.
GÖZAYDIN, Nevzat, Türk Folklor Araştırmaları dergisi, 12. c., 236. Sayı, İstanbul 1969.
GÜLENSOY, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Türk dil Kurumu yay., Ankara 2007.
GÜNER, G.- ANDREAS Tietze, Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (c. 2, F-J)'ne Katkılar, TDAY-BELLETEN, c. 2010/1, ss.199-211, 2012.
GÜRSOY-NASKALİ, Prof. Dr. Emine- DURANLI, Muvaffak, Altayca- Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1999.
HAUENSCHİLD, I., Die Tierbezeichungen bei Mahmud al-Kaschgari; Eine Untersuchung aus sprach-und kulturhistorischer Sicht, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2003.
HAMİLTON, Edith, Mitologya, Varlık yay., İstanbul 1968. http://profdralicelik.com/wp-content/uploads/Bayku%C5%9F-inanc%C4%B1.pdf)
KADRİ, Hüseyin Kazım, Türk Lugatı, Türk Dillerinin İştikakı ve Edebi Lugatleri, 3. c., Maarif Matbaası, İstanbul 1943.
KAFESOĞLU, İbrahim, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı yay., Ankara 1980.
KANAR, Mehmet, Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say yay., İstanbul 2011.
KARA, F., Muhammed Yackûb-ı Çingî Zebân-ı Türkî (Kelür-nâme) İnceleme- Metin-Dizin, Fenomen yay., Erzurum 2011.
KARAAĞAÇ, Günay, Moğolca Türkçe Sözlük (Ferdinand, D. Lesssing, Mongolian-English Dictionary, Bloomington, 1995‟in çevirisi) c. I-II, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 2003.
KARAHAN, A., Codeks Cumanicus’ta Hayvan Adları, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/1 Winter 2013, p.1839-1865.
KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Gülistan Tercümesi, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1989.
KARATAY, Osman, Türkler ve Öcüler: Korku ve Ürküyle İlgili Bazı Kavramlara Yeni Bazı Köken Açıklamaları, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2011, s. 227-236
KAYA, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1994. Kişi Adları Sözlüğü (tdk.gov.tr/sözlükler)
KOÇ, Kenan-BAYNİYAZOV, Ayabek- BAŞKAPAN, Vehbi, Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü, Akçağ yay., Ankara 2003.
KÜÇÜK, Abdurrahman, Erzincan Yöresi Halk İnançlarına Toplu Bakış, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, s.245
KÜÇÜK, Serhat, Eski Tükçede Kuş İsimleri, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013, p. 1237- 1246, Ankara.
KÜÇÜKBEZİRCİ, S., Konya Halkbilimi Folklor Güldestesi. Konya, Bahçıvanlar Basım San. A.Ş., 2009.
MENİNSKİ, Franciski, Lexicon Turcico-Arabico-Persicvum: Adiecta ad Singulas voces et Phrases Significations Latina ad Vsitatiores etiam İtalica: 4 c., Vianne 1780. Meydan Larousse: Büyük Lugat ve Ansiklopedi, Meydan Yayınevi, İstanbul 1981.
MÜTERCİM ÂSIM EFENDİ, (haz.: Derya Örs-Katkıda Bulunan: Mürsel Öztürk), Burhan-ı Katı, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 2009.
NECİP, Emir Necipoviç (çev. Yrd. Doç. Dr. İklil Kurban), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1995.
NEVAİ, Ali Şir, (çev. İshak Refet Işıtman), Muhakemetü'l-lugateyn, 906/1501, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1941.
NİŞANYAN, Sevan, Sözlerin Soyağacı : Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, Adam yay., İstanbul 2002.
OLGUN, İbrahim-DRAHŞAN, Cemşit, Farsça-Türkçe sözlük = Türkçe-Farsça sözlük, Elhan Kitabevi, Ankara 1984.
ÖGEL, Bahaeddin; Türk Mitolojisi I, Türk Tarih Kurum yay., Ankara, 1988. ----------------------Türk Mitolojisi II, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 2010.
ÖZTÜRK, Özhan, Folklor ve Mitoloji Sözlüğü, Phoenix yay., Ankara 2006.
RÄSÄNEN, M., Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, Helsinki 1969.
ROSS, E. D., Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, (çev. E. Gürsoy Naskali), Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1994.
ROUX, Jean-Paul, Orta Asya’da kutsal bitkiler ve Hayvanlar, Kabalcı yay., İstanbul 2005.
SAMİ, Şemseddin, Kamus-i Türki, 1323/1904, Çağrı yay., İstanbul 2004.
SERTKAYA, Osman Fikri, Divânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmut’un Divânü Lügati’t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler, Dil Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, s. 9-38, Güz 2009.
SEVER, Mustafa, Türk Mitolojisinde Kuşlar, Millî Folklor Üç Aylık Uluslar Arası Halkbilimi Dergisi International And Quarterly Journal Of Folklore cilt/volume : 6 yıl/year : 11 sayı/number : 42 yaz/summer 1999 ıssn 1300-3984 , s.83.
SEVORTJAN, E. V.., Etimologičeskij slovar’ tjurkskih yazykov (I–III). Moskva: Nauka 1974– 1980.
SEYDİ B., Ali., Resimli Kamus-i Osmani, 1352/1933, Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye : Matbaa ve Kütüphane-i Cihan, 1324.
STEİNGASS, F.J., Persian-English Dictionary , 1321/1903, London : Routledge and Kegan Paul 1977.
ŞAHİN, İbrahim, Turkish ‘Bay’ in Composite Names: An Etymological Approach, Central Asiatic Journal, 55, Viesbaden / İtaly 2011.
ŞEYH SÜLEYMAN EFENDİ, Lugât-ı Çağatay ve Osmânî, İstanbul 1298. Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü: XIII. Yüzyıldan Günümüze Kadar Kitaplardan Toplanmış, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1957.
TANYU, Hikmet, Dini Folklor veya Dini-manevi Halk İnançlarının Çeşit ve Mahiyeti Üzerinde Bir Araştırma, (dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/764/9685.pdf)
TAVKUL, Ufuk, Karaçay Malkar Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 2000.
TAYMAS, Abdullah Battal, İbnü'l-Mühenna Lugatı, Maarif Vekaleti, Ankara 1934.
TOKYÜREK, Hacer, Eski Türkçede Hayvan Adları ve Bunların Kullanım Alanları, TÜBARXXXIII-/ 2013-Bahar ,s. 240.
TOPARLI Recep, Vural Hanifi, Karaatlı Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 2003.
TOPRAK, Funda, Çağatay Şiirinde Vahşi Hayvanlar ve Yırtıcı Kuşlar, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/9 Summer 2013, p. 105-124, Ankara
TUĞLACI, Pars, Okyanus 20. Yy. Ansiklopedik Türkçe Sözlük, 2. c, Pars yay., İstanbul 1972
TULUM, Mertol, XVII. yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 2011.
Turizm Bakanlığı, Ankara Rehberlik Kursları; Mitoloji Ders Notları, Ankara, 1976.
Türkçe Sözlük 1-2, Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1998.
Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu yay., 2.-6.-8.-9. c., Ankara
ÜNAL, Orçun, Kodeks Kumanikus 1a-55a (giriş-metin-dizin) / Codex Cumanicus 1a55a(introduction-text-index), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, İstanbul 2010.
ÜŞENMEZ, Emek, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Doğu Kitabevi, İstanbul 2010.
YUDAHİN, K.K., (çev. Abdullah Taymas), Kırgız Sözlüğü, 1. c., Türk Dil Kurumu yay., Ankara 1998.
YAKAR, Cenap, İnançlar ve Tutumlar Üzerine, Gazi Üniversitesi yay., Ankara 1988.
YILDIRIM, Nimet, Fars Mitoloji Sözlüğü, Kabalcı yay., İstanbul 2008.