ABDULLAH TUKAY'IN TATARCA ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ

Tatar ismine Çin kaynakları, Orhun Abideleri ve Kaşgarlı Mahmud'un Divânü Lügâti't-Türk adlı eseri gibi muhtelif tarihî kaynaklarda rastlanmaktadır. Günümüzde bu etnonim Kazan ve Kırım Tatarları tarafından kullanılmakta ve bu toplulukların dilleri de Tatar Türkçesi olarak adlandırılmaktadır. Kuzey-Doğu Türkçesinin Kıpçak koluna mensup olan Tatar Türkçesi, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında temelleri atılan bir değişim sürecine girmiştir. Bu sürecin devamında, XIX. yüzyılın son dönemlerinde Tatarlar için yeni bir edebiyat başlamış, XX. asrın başında değişimin boyutları eskiye nazaran çok daha ileri bir seviyeye ulaşmıştır. Tatar Türkçesi üzerindeki değişime etki eden ve bir anlamda modern Tatarcaya son şeklini veren önemli şahsiyetlerden biri şair, yazar ve bir düşünce adamı olan Abdullah Tukay'dır. Kazan Tatarlarının millî şairi olan Tukay'ın yazı hayatı iki farklı dönemden oluşur. Tukay'ın edebî hayatını meydana getiren Cayık ve Kazan dönemlerinde kaleme aldığı şiirlerde kullandığı dil mahiyet itibariyle birbirinden farklıdır. Onun şiirlerinde iki farklı dönemi temsil eden iki farklı dil anlayışı söz konusudur. Edebî hayatının ilk dönemi olan 1905-1907 yılları arasındaki Cayık (Uralsk) döneminde İstanbul ağzının etkisinde kalan Tukay; 1907 yılında geldiği Kazan'daki edebî muhitin etkisi, Tatar milliyetçiliği vb. gibi değişik etkenlerle mahallî ağza yönelmiş, Şehabettin Mercani ile başlayan bu hareketi zirveye taşımış ve Tatar konuşma dilinin edebî dil haline gelmesinde etkili olmuştur. İncelenen şiirler üzerinde bunu açıkça görmek mümkündür.

EFFICACY OF ABDULLAH TUKAY ON TATAR LANGUAGE

The word Tatarian is encountered in various historical sources such as Chinese sources, Orkhon Inscriptions, and Divanu Lugati'tTurk of Mahmud al Kashgari. Currently, this naming is used to define by the Kazan and Kirim Tatars and the language of these societies is called the Tatar Turkish. Tatar Turkish, which is a member of Kipchak branch of the NorthEastern Turkish, has entered a transformation process which has foundations in the second half of the 18th century. Following the transformation process a new literature began for Tatars in the late periode of the 19th century. At the beginning of the 20th century, the dimensions of the transformation reached to an advanced level compared with those in the past. One of the significant names who had influence in the evolution of the Tatarian language and formalized the language in the modern form is a poet, an author, and a philosopher, Abdullah Tukay. The life of Tukay, who is the national poet of Kazan Tatars, consist of two eras. The languages Tukay used in his poems in the periods of Cayik and Kazan, which also constituted his literary life, are different from each other in terms of quality. Two different senses of language can be defined for his poems that would represents the two eras of his life. Tukay, who was influenced by the Istanbul dialect during the years 1905-1907 -Cayik (Uralsk) era- which coincides first years of his literature life, arrived to Kazan in 1907 and leaned towards the local dialect with reasons such as the effect of the literary environment and Tatar nationalism. He carried this movement, which started with Shihabetdin Marjani, to its paramount and helped Tatar spoken language to be a literary language. This can evidently be seen in the poems considered.

PDF

___

AKAR Ali, Türk Dili Tarihi, Ötüken Ne?riyat, ?stanbul 2006.
AK?D?L Mehmet Ali, "Kazan Tatar Türklerinin Edebiyatı", Türk Dünyası Edebiyatları, MEB Yayınları, ?stanbul 1998, s.383-435.
ARAT Re?it Rahmeti, "Türk ?ivelerinin Tasnifi", Türkiyat Mecmuası, C.X, ?stanbul 1953, s.59- 138.
BATTAL Gabdélbari, Kazan Törkileré, Tatarstan Kitap Ne?riyatı, Kazan 1996.
BURAN Ahmet, ALKAYA Ercan, Çağdaş Türk Lehçeleri, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
CAFEROĞLU Ahmet, Türk Kavimleri, Enderun Kitabevi, ?stanbul 1988.
DAUTOV Reis, TUKAY, Şigır'ler, Poemalar, Kazan Tatar Kitap Ne?riyatı, Kazan 1990.
DEVLET Nâdir, İsmail Bey (Gaspıralı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
ERG?N Muharrem, Orhun Abideleri, Boğaziçi Yayınları, ?stanbul 1994.
FEÒRETD?NOV R.G., Tatar Òalkı hem Tatarstan Tariòı, Kazan Megarif Ne?riyatı, Kazan 1996.
GAN?YEV Fuat, Tatarça-Törékçe Süzlék (Tatarca-Türkçe Sözlük), ?nsan Ne?riyatı, 1997 Kazan-Moskova.
HATTOR? Shirô, "Türk Dilleri Arasında Tatarcanın Yeri", Bilimsel Bildiriler 1972, TDK Yayınları AÜ Basımevi, Ankara 1975, s.279-283.
http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&task=view&id=1473&Itemid=40, (ET: 25.03.2013).
http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&task=view&id=2115&Itemid=177, (ET: 30.03.2013).
http://gabdullatukay.ru/tat/index.php?option=com_content&task=view&id=2993&Itemid=177, (ET: 30.03.2013).
http://www.turkey.mid.ru/hakk_t02.html, (ET: 22.12.2012).
Ò?SAMOV Nurmöòemmet, "Tukay: Böyéklégé hem Facigasé", Tatar Şagıyrleré, Tatarstan Kitap Ne?riyatı, Kazan 2012, s.79-100.
Ò?SAMOVA F.M., "Tukay ?ig,,riyaténde Edebi Tél Yañarı?ı", (haz. M.Ò. Òesenov vd.), TUKAY Hem XX. Gasır Medeniyeté, Tatarstan Fenner Akademéyası, Kazan 1997, s.254-257.
KAYDAROV A.T., ORAZOV M., Türklük Bilgisine Giriş, (akt. Vahit Türk), Birle?ik Yayıncılık, ?stanbul 1999.
KÖPRÜLÜ Fuat (1997), "Tatar Türklerinin Bayrak ?airi: Abdullah Tukayef", (haz. M.Ò.Òesenov vd.), (akt. Yılmaz Kurt), TUKAY Hem XX. Gasır Medeniyeté, Kazan: Tatarstan Fenner Akademéyası, Kazan 1997, s.167-178.
MAHMUD Ka?garlı, Divanu Lügat'it-Türk, (çev. Seçkin Erdi vd.), Kabalcı Yayınları, ?stanbul 2005.
MERCAN? ?ihabétdinMöstefadél-eòbar Fi Eòvali Kazan ve Bolgar, Tatarstan Kitap Ne?riyatı, Kazan 1989.
M?NÑÉGULOV Òatıyp, "Tatar Beòté Öçén Min Can Atarmın", Kazan Utları, S:1062, Kazan 2011, s.97-101.
ÖNER Mustafa, "Tukay ve Tatarlık", (haz. M.Ò.Òesenov vd.), TUKAY Hem XX. Gasır Medeniyeté, Tatarstan Fenner Akademéyası, Kazan 1997, s.162-166.
ÖZKAN Fatma, "Abdullah Tukay"ın Halk Edebiyatı ile ?lgili Görü? ve Dü?ünceleri, Milli Folklor, C. 2, S.16, Ankara 1992.
ÖZKAN Fatma, "Ömrünün Baharında Vefat Eden Büyük Bir ?air: Abdullah Tukay", (haz. M.Ò.Òesenov vd.), TUKAY Hem XX. Gasır Medeniyeté, Tatarstan Fenner Akademéyası, Kazan 1997, s.17-27.
ÖZKAN Fatma, Abdullah Tukay'ın Şiirleri (İnceleme-Metin-Aktarma), TKAE Yayınları, Ankara 1994.
ÖZKAN Fatma, "Yirminci Yüzyılda Tatar ?iiri", Türk Dili Dergisi (Türk Şiiri Özel Sayısı V - Türkiye Dışı Çağdaş Türk Şiiri), S:531, Ankara 1996, s.1044-1056.
ÖZKAN Nevzat, Türk Dilinin Yurtları, Akçağ Yayınları, Ankara 2002.
ROY Olivier, Yeni Orta Asya ya da Ulusların İmal Edilişi, (çev. Mehmet Moralı), Metis Yayınları, Ankara 2005.
SAF?ULL?NA F.S., "Tukay Eserlerénde Canlı Söylem Télé", (haz. M.Ò. Òesenov vd.), TUKAY Hem XX. Gasır Medeniyeté, Tatarstan Fenner Akademéyası, Kazan 1997, s.258-267.
SAF?ULL?NA F.S. vd., "Tukay Télénéñ Yı?lık Süzlégén Tözü Tecribesénnen", (haz. M.Ò. Òesenov vd.), TUKAY Hem XX. Gasır Medeniyeté, Tatarstan Fenner Akademéyası, Kazan 1997, s.297-303.
SARAY Mehmet, Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey (1851-1914), TKAE Yayınları, Ankara 1987.
?AMSUTOVA Alsu, "Gabdulla Tukay ?catında Ye?eü hem Ülém Kontseptsiyeleré", Òezérgé Tatar Edebiyatında Yañarış, Tatarstan Kitap Ne?riyatı, Kazan 2010, s.163-174.
TANPINAR A.H., "Türk Edebiyatında Cereyanlar", Edebiyat Üzerine Makaleler, 4. baskı, Dergâh Yayınları, ?stanbul 1995, s.101-127.
TAYMAS Abdullah Battal, Kazan Türkleri, TKAE Yayınları, Ankara 1966.
TEK?N M.Talat, "Türk Dilleri Ailesi I", Türk Dili, C.37, S.318, Ankara 1978, s.173-183.
TEK?N Talat, "A New Classification of The Turkic Languages", Türk Dilleri Araştırmaları, Ankara 1990, s.5-18.
TEM?R Ahmet, "Kuzey Türkçesi", Türk Dünyası El Kitabı, C.2, Türk Kültürünü Ara?tırma Enstitüsü Yayınları:121, Ankara 1992, s.216.
TOGAN Zeki Velidî, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Enderun Kitabevi, ?stanbul 1981.
TUKAY Gabdulla, Saylanma Eserler, Şigır'ler, Meseller, Poemalar, Tatarstan Kitap Ne?riyatı, Kazan 1996.
USER Hatice ?irin, Başlangıcından Günümüze Türk Yazı Sistemleri, Akçağ Yayınları, Ankara 2006.
YÜZ?YEV Nil, "Abdullah Tukay", Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C.19, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, s.66-83.
ZEK?YEV M.Z., Türki-Tatar Etnogenezı, ,,Fikir" Ne?riyatı, Meskeü: ,,?nsan" Ne?riyatı, Kazan 1998.