STANDART TÜRKÇEYE BİR KATKI: us+(u)k

Dilin yazı dili ve konuşma dili olmak üzere iki yönü vardır. Konuşma dili içerisinde yer alan ağızlar apayrı bir yere sahiptir. Kolay kolay değişmeyen, durgun bir yapıya sahip olan yazı dili; canlı, gelişime ve değişime açık ağızlardan beslenerek gelişir ve zenginleşir. Bunun en güzel örneklerini dil devrimi sırasında halk ağızlarından yapılan derlemelerin, sözcük, terim ve kavram olarak yazı diline kazandırılmasında görmek mümkündür. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ağızlarında 'uslan-, sus-, sakinleş-' manasında kullanılan usuk- sözcüğünün işleyişine değinilecektir. Usuk- fiili us 'akıl' kökünden +(I)k- isimden fiil yapma ekinin eklenmesiyle oluşmuştur. Us, hem 'anlamak' fiili manasındaki ?- ile, hem de 'muktedir olmak, yapabilmek' manasındaki u- fiili ile bağlantılıdır. acık-, birik-, gecik-, gözük- örneklerindeki gibi +(I)k- ekli fiiller Standart Türkçede sınırlı sayıdadır. Tarihî ve çağdaş lehçelerde ise bu ekle yapılmış fiiller yaygın bir kullanım alanı bulmuştur. us-(u)k- ağızlarda usukmak ve usuhmah biçimlerinde 'uslanmak; bir suçtan, öfkeden sonra sessizleşmek, uslu görünmek; ağrısı azalmak, dinmek; şaşkınlıktan susup kalmak, konuşamamak; susmak; uslanmak; yeğnilenmek' mana çeşitliliğine sahiptir. Çalışmada tarihî lehçelerde kast ettiğimiz manada kullanımına rastlamadığımız usukfiilinin 'uslan-, sus-, sakinleş-' manalarında Standart Türkçeye kazandırılması ifade edilmektedir. Bunun yanında +(I)k- ekli örneklerin, özellikle tarihî lehçelerdeki örnekleri dikkate alınarak dilimizde yaygınlaşması için bir adım atılması amaçlanmıştır.

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

A language has two dimensions namely colloquial and literary. Dialects within the colloquial language have important places. Literary language, which is static and resistant to changes, improves and g ets richer with the help of dialects. The best examples of this process were observed during the language revolution when words, notions and terms were transferred to the literary language from with collections from dialects. The focus of the present study is the usuk- verb which means 'become wise, to get silent, to calm down' in the dialects of Turkish. usuk- was derived with the deverbal suffix +(I)k- from the noun us 'wisdom'. Us is related both u- which means to understand and -? which means 'to be able to, to have the power'. The suffix +(I)k- is not widely used in Turkish, there are a few examples such as acık-, birik-, gecik-, gözük-. However, there are many examples of this suffix in the historical and modern dialects. us-(u)k- or with the forms in dialects as usukmak ve usuhmah has several meanings such as 'to get wise, to calm down after an offence or anger, to get silent because of astonishment, not to be able to talk, to get calm'. It is stated in the article that usuk whose implied meaning were nor encountered in the historical dialects must be transferred to the literary language with the meanings of 'to get wise, to get silent and to calm down'. Besides, it is expected to take a step to increase the number of example verbs derived with +(I)k-, considering the examples in the historical dialects.

PDF

___

BURAN Ahmet, "Konu?ma Dili - Yazı Dili ?li?kileri ve Cumhuriyet Devrinde Yazı Dilinin Ağızlardan Aldığı Kelimeler Üzerine Bir Değerlendirme", Zeynep Korkmaz Armağanı, TDK yayınları, Ankara 2004, s.80-102.

DANKOFF Robert - KELLY James, Compendium of the Turkic Dialects, Part III, Harvard University 1985.

DDK: ERG?N Muharrem, Dede Korkut Kitabı II, Indeks-Gramer, TDK yayınları, Ankara 1997.

DLT: ATALAY Besim, Divanü Lûgat-it Türk IV, TDK yayınları, Ankara 1986.

EDPT: CLAUSON Sir Gerard, An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkısh, Oxford Yayınları, 1972.

ERDAL Marcel, Old Turkic Word Formation, C. 2, Harrassowitz, 1991.

EREN Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 1999, s. 424.

GRØNBECH K., Komanisches Wörterbuch, Kopenhagen 1942.

GÜLENSOY Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, TDK yayınları, Ankara 2007.

HACIEM?NOĞLU Necmettin, Türk Dilinde Fiiller, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1991.

http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=us

http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=usu

http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=u?

http://tdkterim.gov.tr/ttas/?kategori=derlay&kelime=uz

http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.50d88668c3d9d7.7 9948090

http://www.tdk.org.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.50d8842a185929.4 4226123

İrMS: TOPARLI Recep, İrşâdü'l-Mûlük Ve's-Selâtîn, TDK yayınları, Ankara 1992.

KORKMAZ Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK yayınları, Ankara 2003.

KB: ARAT Re?it Rahmeti, Kutadgu Bilig III İndeks (haz. Osman Fikri Sertkaya, Kemal Eraslan, Nuri Yüce), ?stanbul 1979.

Kİ: CAFEROĞLU Ahmet, Kitab al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, ?stanbul 1931.

LÇ: ?EYH SÜLEYMAN EFEND?, Lûgat-i Çağatayi ve Türkî-i Osmânî, ?stanbul 1298.

LESS?NG Ferdinand D., Moğolca - Türkçe Sözlük, 2. Cilt, TDK Yayınları, Ankara 2003.

LYONS John, İntroduction to Theoretical Linguistics, Cambridge 1968.

ME: ZEMAH?ER?, Mukaddimetü'l-Edeb (çev. Mustafa Kaçalin), Moğolca - Çağatayca Çevirinin Sözlüğü, TDK Yayınları, Ankara 2009.

MEd: YÜCE Nuri, Mukaddimetü'l-Edeb, TDK yayınları, Ankara 1993.

MM: TOPARLI Recep - ARGUN?AH Mustafa, Muînü'l-Mürid, TDK yayınları, Ankara 2008.

MN: Mustafa Canpolat, Mecmu'atü'n-Nezâ'ir, TDK yayınları, Ankara 1995.

NF: ATA Aysu, Nehcü'l-Ferâdîs III, Dizin-Sözlük, TDK yayınları, Ankara 1998.

NSÇT: KAÇAL?N Mustafa, Niyâzî-Nevâyî'nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar, TDK yayınları, Ankara 2011.

Tarama Sözlüğü, C VI, TDK yayınları, Ankara 1996.

TEK?N Talat, Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Simurg yayınları, Ankara 1995, s. 180.

TZ: ATALAY Besim, Et- Tuhfetu 'z-Zekiyye Fi '1-Lugati 't-Türkiyye, TDK yayınları, ?stanbul 1945.

US: CAFEROĞLU Ahmet, Uygur Sözlüğü, ?stanbul 1934.