BAYRAM MURAT ASMA, FIRAT EGE KARAAT, Çiğdem ÇUHACI, Aliseydi DOĞAN, Hazal KARACA

Türkiye'de Kayısı Islah Çalışmaları ve Islah Edilen Yeni Çeşitler

Kayısı, güzel renk, tat ve aroması, yüksek A vitamini ve diyet lifi içeriğiyle yaz mevsiminde sevilerek tüketilen meyvelerin başında gelir. İlkbahar geç donlarının neden olduğu kayıplar, farklı iklim koşullarına zayıf adaptasyon, sofralık kayısılarda raf ömrünün kısa olması, şarka ve monilya hastalığının yol açtığı zararlar bugün kayısı yetiştiriciliğinde karşılaşılan en önemli sorunlardır. Son yıllarda tüketici tercihlerinde yaşanan hızlı değişimlere birlikte renk, tat, aroma ve irilik bakımından farklı özelliklere sahip yeni kayısı çeşitlerine talep artmıştır. Kayısı ıslah çalışmalarının önemli bölümü kuzey yarımkürede yoğunlaşmış olup 74 çeşit ile ABD ve 70 çeşit ile Fransa en fazla kayısı ıslahı yapılan ülkeler olarak dikkat çekmektedir. Bu süreçte Türkiye'de ise sadece on bir kayısı çeşidi tescil ettirilmiştir. Bu çeşitlerden yedisi tanesi (Alata Yıldızı, Çağataybey, Çağrıbey, Dr. Kaşka, Şahinbey, Dilbay ve Eylül) melezleme ıslah yöntemiyle, diğerleri ise seleksiyon yoluyla geliştirilmiştir. Alkaya kayısı çeşidi hem sofralık hem de kurutmalık değerlendirmeye uygundur. Eylül ve Mihrialibey geç, diğer çeşitler ise erkenci ve orta mevsim olgunlaşma özelliğine sahiptir. Bu makalede, ülkemizde bugüne kadar yapılan kayısı ıslah çalışmaları gözden geçirilerek bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar kısaca özetlenmiş, tescil edilerek üretime sunulan yeni kayısı çeşitlerinin önemli özelliklerine yer verilmiştir.

Apricot Breeding Studies and New Varieties in Turkey

Apricot, with high contents of vitamin A and dietary fiber, is one of most popular summer fruit with its attractive color, flavor and aroma. Losses caused by late spring frosts, poor adaptation to different climatic conditions, short serving time of fresh apricot to the market, Sharka and Monilia diseases effect on fruits are the main problems of apricot production. In addition, due mainly to rapid change in consumer preferences, the demand for new varieties with different color, size, flavor and aroma is increased. A significant part of the apricot breeding program is concentrated in the northern hemisphere with leading countries of USA (74 varieties) and France (70 varieties). Meanwhile, only 11 varieties were registered in Turkey. Seven of these varieties (Alata Yıldızı, Çağataybey, Çağrıbey, Dr. Kaşka, Şahinbey, Dilbay and Eylül) were bred with crossbreeding techniques and others with selection methods. Alkaya suits to both drying and fresh consumption. Eylül and Mihralibey are late ripening varieties, and others are early or mid-season ripening varieties. In this paper, apricot breeding studies in Turkey are discussed considering their contents and breeding methods, and results of those studies were summarized.

PDF

___

Akça Y, Askın A. 1993. Clonal Selection in the Apricot Cultivar Hacihaliloglu. In X International Symposium on Apricot Culture, 384, 169-172.
Akça Y, Asma BM. 1997. Kabaaşı Kayısı Çeşidinde Klon Seleksiyonu, Turk. J. Agric. For., 21: 519–521.
Akça Y, Asma BM. 1999. Üstün Özellikli Kurutmalık Yeni Kayısı Tiplerinin Seleksiyonu Üzerinde Bir Araştırma, YYU J. Agr. Sci., 16(1): 1-7. (Yayın No: 1274901).
Anonim. 1930. Kayısı. Yeni Malatya Gazetesi.
Anonim. 2016. Kayısı Tarımında Yeni Çeşitler, Malatya Haber, http://malatyahaber.com/haber/kayisi-tariminda-yenicesitler/ (Erişim Tarihi: 10.11.2017).
Anonymous. 2017. http://www.vivaizanzi.it/it/home/1 (Erişim Tarihi: 26.07.2017)
Asma BM, Erdoğan A, Kan T, Birhanlı O. 2003. Geç Olgunlaşan Sofralık Kayısı Çeşitlerinin Melezleme Yoluyla Islahı (2001-2003 Dilimi). Türkiye IV. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 8-12.
Asma BM, Kan T, Birhanlı O, Abacı T, Erdoğan A. 2007a. Çok Amaçlı Kayısı Islah Projesi. Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, 145–149, Erzurum.
Asma BM, Kan T, Birhanlı O. 2007b. Characterization of Promising Apricot (Prunus armeniaca L.) Genetic Resources in Malatya, Turkey. Genet. Resour. Crop Evol., 54: 205-212.
Asma BM, Kan T, Birhanlı O, Abacı T, Erdoğan A. 2010. Melez Kayısı Genotiplerinin Fenolojik, Pomolojik ve Geç Olgunlaşma Özelliklerinin Saptanması Üzerine Araştırmalar (II. Dilim), TÜBİTAK-TOVAG 106O665, Proje Sonuç Raporu.
Asma B.M. 2011. Her Yönüyle Kayısı. Uyum Ajans, Ankara.
Asma BM. 2012. A New Early-ripening Apricot, ‘Dilbay’. HortScience, 47(9): 1367–1368.
Asma BM. 2015. Tarihsel Süreçte Kayısıcılık. Uyum Ajans, Ankara.
Asma, BM. 2016. Çok Amaçlı Kayısı Islah Projesi (2012–2015 Dilimi). Bahçe (Özel Sayı) 45: 132-137
Audergon JM. 1995. Variety And Breeding. Acta Hort., 384: 35–46
Audergon, JM, Blanc A, Gilles F, Clauzel G, Broquaire JM, Gouble B, Grotte M, Reich M, Bureau S, Fremondiere G, Pitiot C. 2012. An Integrated Apricot Breeding Program in France Joining Cep Innovation - Centrexand INRA. Acta Hort., 966: 17–21.
Bailey CH, Hough LF. 1979. Apricots. Advances in Fruit Breeding. P: Purdue University Press. West Lafayette, Indiana, USA.
Bassi D, Negri P. 1991. Ripening Date and Fruit Traits in Apricot Progenies. Acta. Hort., 291, 133–140.
Bassi D, Audergon JM. 2006. Apricot Breeding: Update and Perspectives. Acta Hort., 701: 279-294
Bassi D, Rizzo M, Foschi S. 2010. Breeding Apricot in Northern Italy. Acta Hort., 862: 151-158
Bilgin NA, Evrenosoğlu Y, Yılmaz KU, Yiğit T, Kokargül R, Gökalp K, Mısırlı A. 2016. Melez Kayısı Populasyonunun Meyve Kalite Özellikleri ile İlgili Genel Değerlendirme. Ege Üniv. Ziraat Fak. Derg., 53(1): 25-34.
Bircan M, Pınar H, Yılmaz, C, Paydaş Kargi, S, Kaşka N, Yıldız A. 2010. The Apricot Breeding Programme Among Some Turkish and Foreign Cultivars. Acta Hort., 862: 103-108.
Bolat I, Güleryüz M. 1995. “Selection of Late Maturation Wild Apricot (Prunus Armeniaca L.) Forms on Erzincan Plain”. Acta Hort., 384: 183-187.
Bostan SZ, 1993. Darende Zerdalilerinin (Prunus armeniaca L.) Seleksiyon Yoluyla Islahı Üzerine Araştırmalar (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Van.
Campoy JA, Ruiz D, Rees DJG, Celton JM, Martinez-Gomez P. 2011. Inheritance of Flowering Time in Apricot (Prunus armeniaca L.) and Analysis of Linked Quantitative Trait Loci (QTLs) using Simple Sequence Repeat (SSR) Markers. Plant Mol. Biol. Report., 29(2): 404-410.
Cangi R. 1991. Van ve Çevresinde Yetiştirilen Mahalli Zerdali Tiplerinin Morfolojik ve Pomolojik Özellikleri Üzerine Araştırmalar. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Van
Couranjou J. 1991. Main genetic results from a study of an apricot semi-diallel. Acta Hort., 293: 73-85.
Çukadar K, Demirel H, Ünlü HM, Aslay M, Bozbek Ö. 2007. Kayısı Çeşit Seleksiyonu II. Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi / Meyvecilik, Erzurum.
Demirtaş MN, Öztürk K, Fidan Ş, Çolak S, Şahin S, Yılmaz KU, Gökalp K. 2006. Kayısı Yetiştiriciliği. Meyvecilik Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Yayın, 2, 56.
Decroocq S, Chague A, Lambert P, Roch G, Audergon JM, Geuna F, Chiozzotto R, Bassi D, Dondini L, Tartarini S, Salava J, Kriska B, Palmisano F, Karayiannis I, Decroocq V. 2014. Selecting with markers linked to the PPVres major QTL is not sufficient to predict resistance to Plum pox virus (PPV) in apricot. Tree Genet. Genomes, 10: 1161–1170.
Devran Z, 2003. Moleküler İşaretleyicilerin Dayanıklılık Islahında Kullanılması. Derim, 20 (1): 1-6.
Egea J, Dienta F, Burgos L. 2004. ‘Rojo Pasion’ apricot. HortScience, 39(6): 1490-1491.
Egea J, Rubio M, Dicenta F, Ruiz D. 2012. New early ripening, sharka resistant apricot cultivars at cebas-csic (Murcia, Spain). Acta Hort., 966: 63–66.
FAO 2017. Food and Agriculture Organization. Statistical database: http://www.fao.org/faostat/en/ (Erişim Tarihi: 21.02.2017).
Faust M, Suranyi D, Nyujto F. 1998. Origin and Dissemination of Apricot. Hortic. Rev., 22: 248-249.
Fideghelli C, Della Strada G. 2010. The Breeding Activity On Apricot In The World From 1980 Through Today . Acta Hort., 862:93–98
Guerriero R, Monteleone P, Marrocco F. 1995. Distribution of Main Fruit and Tree Traits in Some Apricot Progenies. Acta Hort., 384: 79-84.
Gülcan R, Mısırlı A, Saglam H, Ölmez HA, Demir T. 2006. New Promising Apricot Hyrids In Turkey. Acta Hort., 701: 385–388
Güleç TE, Yıldırım A, Sönmez ÖA. 2010. Bitkilerde Markör Destekli Seleksion. Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi, 3(2): 67-79.
Güleryüz M. 1995. Selection of the Quality-Fruited Wild Apricot (Prunus armeniaca L.) Forms Resistant to late Spring Frosts on Erzincan Plain. Acta Hort., 384; 189–194.
Işık A. 1998. Malatya, 1830-1919 Kurtiş Matbaacılık İstanbul.
Kadıoğlu R. 1977. Dona Mukavim Geç Çiçek Açan Kayısı Çeşitlerinin Aranması. Çeşitli Tarımsal Araştırma Kuruluşlarında Yapılmış Bazı Çalışmalar, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Ege Bölge Zirai Araştırma Enstitüsü Maatbası, 142–150.
Karayiannis, I., 1989. Susceptibility of Apricots Cultivars to Plum pox virus in Greece. Acta Hort., 235: 271–274.
Kaşka N, Onur C, Çınar A. 1981. Akdeniz Bölgesi İçin Erkenci Kayısı Çeşitleri Seleksiyonu. TÜBİTAK-TOAG, ABBA Ünitesi, No: 12.
Kegler H, Fuchs E, Gruntzig M, Schwarz S. 1998. Some Results of 50 Years of Research on the Resistance to Plum Pox Virus. Acta Virol., 42: 200–215.
Kriska B, Vachun Z. 2016. Apricot Breeding at the Faculty of Horticulture in Lednice. Agronomy, 6(27): 2-8
Ledbetter CA, Peterson SJ. 2004. Utilization of Pakistani Apricot (Prunus armeniaca L.) Germplasm for İmproving Brix Levels in California Adepted Apricots. Plant Genet. Resour. Newsl., 140: 14–22
Ledbetter CA. 2008. Apricots. J.F. Hancock (ed.). Temperate Fruit Crop Breeding. pp: 39–82. Springer Science Business Media B.V.
Ledbetter CA. 2009. Using Central Asian Germplasm to Improve Fruit Quality and Enhance Diversity in California Adapted Apricots. Acta Hort., 814: 77–80.
Liu W, Liu N, Yu X, Zhang Y, Sun M., Xu M. 2010. Apricot Germplasm Resources and Their Utilization in China. Acta Hort. 862: 45-50
Liu W, Liu N, Zhang Y, Yu X, Sun M, Xu M, Zhang Q, Liu S. 2012. Apricot Cultivar Evolution and Breedig Program in China. Acta Hort. 966: 223-228
Martinez-Gomez P, Dicenta F, Audergon JM. 2000. Behaviour of apricot (Prunus armeniaca L.) Cultivars in the Presence of Sharka (Plum Pox Potyvirus) a Review. Agronomie, 20: 407–422
Martinez-Calvo J, Llacer G, Badenes ML. 2010. Rafel and Belgida Two Apricot Cultivars Resistant to Sharka. HortScience, 45(12): 1904-1905.
Martinez-Calvo J, Llacer G, Badenes ML. 2011. ‘Moixent’, an Apricot Resistant to Sharka. HortScience, 46(4): 655-656
Mirzaev MM, Djavacynce UM, Zaurov DE,Goffreda JC, Orton TJ, Remmers EG, Funk CR. 2003. The Schroder Institue in Uzbekistan: Breeding and Germplasm Collections. Hortscience, 38(7): 1–5.
Mehlenbacher SA, Cociu V, Hough LF. 1991. Apricots. Genetic Resources of Temperate Fruit and Nut Crops. Acta Hort., 290: 66–107.
Mısırlı A, Evrenosoğlu Y, Yolageldi L, Acarsoy N, Yılmaz K, Yiğit T, Kokargül R. 2010. Proje Özetleri (1998-2010) Malatya Meyvecilik Araştırma Enst. Yay. No: 13 Malatya.
Nazlı AR. 2010. Kabaaşı Kayısı Çeşidinde Klonal Seleksiyon. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Sütçü İmam Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Kahramanmaraş.
Paunovic SA, Misic PD. 1975. An Investigation of Inheritance in Apricot Progenies. Jugoslovensko Vocarstvo, 8: 31–32.
Paunovic SA, Plazinic R. 1982. The Breeding and Introduction of New Apricot Selections. Acta Hort., 121: 235-244.
Polak J. 1994. Breeding to Resistance to Plum Pox Virus in the Czech Republic. EPPO Bul. 24:781-782.
Salazar JA, Ruiz D, Egea J, Martinez-Gomez P. 2013. Transmission of Fruit Quality Traits in Apricot (Prunus armeniaca L.) and Analysis of Linked Quantitative Trait Loci (QTLs) Using Simple Sequence Repeat (SSR) Markers. Plant Mol. Biol. Report. 31(6): 1506-1517.
Şahin M, Paydaş S, Ölmez H, Demirtaş MN, Altındağ M, Atay S. 2004. Soğuklara Dayanıklı Geç Çiçek Açan Kayısı çeşitlerinin Melezleme Yoluyla Elde Edilmesi (II. Aşama), Meyvecilik Araştırma Enstitüsü, Proje Sonuç Raporu.
Tan A. 2010. Türkiye Gıda ve Tarım Bitki Genetik Kaynaklarının Durumu. Gıda ve Tarım için Bitki Kaynaklarının Muhafazası ve Sürdürülebilir Kullanımına İlişkin Türkiye İkinci Ülke Raporu. www.fao.org/pgrfa-gpaarchive/tur/docs/turkey2_tur.pdf (Erişim Tarihi: 25.07.2017)
Tosun F, Sağsöz S. 2005. Bitki Islahı Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ders Yayınları, No: 172.
TÜİK. 2017. Türkiye İstatistik Kurumu. Bitkisel Üretim İstatistikleri: https://biruni.tuik.gov.tr/bitkiselapp/bitkisel.zul (Erişim Tarihi: 21.02.2017).
Ünek C. 2015. Şeftali, Nektarin ve Kayısılarda Şarka Hastalığına Dayanıklılık Islahı Üzerine Araştırmalar. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Çukurova Ü., Fen Bilimleri Enstitüsü Adana.
Yıldız A. 1995. Bazı Yerli ve Yabancı Kayısı Çeşitlerinde Melezleme Islahı Üzerine Araştırmalar, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana
Yılmaz KU. 2008. Bazı Yerli Kayısı Genotiplerinin Fenolojik, Morfolojik ve Pomolojik Özellikleri ile Genetik İlişkilerinin ve Kendine Uyuşmazlık Durumlarının Moleküler Yöntemlerle Belirlenmesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
Yu-Zhu W, Qi-Zhi L. 2006. Apricot Germplasm Resources In China. Acta Hort., 701: 181–190.
Yorgancılar M, Yakışır E, Erkoyuncu MT. 2015. Moleküler Markörlerin Bitki Islahında Kullanımı. Bahri Dağdaş Bitkisel Araştırma Dergisi, 4(2): 1-12.
Zengin Y, Yılmaz KU, Demirtaş MN, Gezer A. 2010. Hacıhalioğlu Çeşidinde Klon Seleksiyonu (Deneme II). 2010 Proje Özetleri (1998-2010) Malatya Meyvecilik Araştırma Enst. Yay. No: 13 Malatya.
Zuriaga E, Soriano JM, Zhebentyayeva T, Romero C, Dardick C, Cañizares Jbadenes ML. 2013. Genomic Analysis Reveals MATH Gene (s) as Candidate (s) for Plum Pox Virus (PPV) resistance in Apricot (Prunus armeniaca L.). Mol. Plant Pathol., 14: 663–677