Bağımsızlıklarının 20. Yılında Kazakların İstiklâl mücadelesi tarihine bir bakış

Türkistan’dan göç eden Türk kavimlerinin bakiyeleri ile sonradan buraya gelen muhtelif Türk boylarının birleşmesiyle oluşmuş bir Türk toplumu olan ve Türkis- tan’ın otağası/ocak ağası sayılan Kazak Türkleri, bağımsız yaşamak için çok bü- yük bedeller ödemek zorunda kalmışlardır. Abılay Han, Kenasarı, Tevke Han. Bögenbay, Bükey Han gibi onlarca Kazak han ve beyinin olağanüstü gayretleri ile bugüne gelmişlerdir. Kazakların tarihinde Kalmuk ve Rusların saldırı ve işgalleri büyük yer tutmaktadır. Büyük güçlerin güdümüne giren ihtiraslı Kazak hanları- nın isyan ve saldırıları da Kazakları çok uğraştırmıştır. Kazakların ordalara/cüzle- re bölünmeleri veya diğer Türk tayfaları ile çekişmeye, didişmeye girmeleri her defasında hasım güçlerin istilasını getirmiştir. Kazakistan, Ruslar başta olmak üzere çeşitli işgal güçleri tarafından defalarca işgal edilmiş, mal varlıkları, sanat eserleri yağmalanmış, insan güçleri sömürülmüş, ülke insanları siyasî, sosyal ve kimyasal çalışmalarda denek olarak kullanılmıştır. İlminskilerin projeleri Çar ve Sovyet yönetimlerinin uygulamaları ile dillerinden ve dinlerinden uzaklaştırıl- maya çalışılmıştır. Hürriyet ve bağımsızlık mücadelesi verilirken yaşanan millî ve manevî heyecan, ödenen bedeller zamanla unutulmuş, millî hasletler, manevî de- ğerler, gerçek kahramanlar ihmal edilmiş, kurgulanmış kahramanlar sahneye çı- karılmış, sonuçta yeniden felâketlerle karşı karşıya kalınmıştır. 20. yüzyılın son çeyreğinde bütün Kazak halkının, Sovyet hâkimiyetindeki diğer halklarla birlikte bağımsızlık mücadelesi başlatmaları ve başarıya ulaşmaları asırlardır ödenen be- dellerin semeresidir denilebilir. Kazakların son yüz yıllık tarihi okunduğunda kahraman geçmişleri ortaya çıkacaktır.

An overview of the history of the Kazakhs’ struggle for freedom in the 20th of of Anniversary of Their Independence

Part of the Turkic tribes which have moved from Turkestan, having united with other various Turkic tribes, have created the Kazakh state which become one of leading powers of Turkestan and which later paid much for independence. Extreme efforts of Abylai Khan, Kenesary, Tauke Khan, Bogenbai, Bokei Khan and other known historical persons have brought them to these days. There were hard times throughout history of Kazakhs, such as the Jungarian invasion and the Russian colonialism. Rebellious Kazakh leaders added more to the problems in difficult times. Division of Kazakhs into the juz system, and collisions and disagreements with the other Turkic peoples caused often foreign interventions and invasions. Kazakhstan was colonized and exploited by various forces, mainly Russia. Works of art were destroyed, and the population was exploited, creating political and social injustice. And the imperial Russia tried to deprive the Kazakhs of their language and religion with various projects. As a consequence, the cost of the struggle for freedom was forgotten, besides the national spirit, national values and real heroes, who replaced new, fictitious heroes. This was a new catastrophe. In last quarter of the 20th century the entire Kazakh people, together with the other peoples enduring the power of Soviets, rose against the foreign administration. The result was indeed fruit of the centuries-long efforts and struggles. History of the Kazakhs for last century would reveal the heroic past of this people.

PDF

___

AHMEDAOV Galım, Alaş “Alaş” Bolğanda, Jalın Yayınları, Almatı, 1996. Bolğanda
ALDAJUMANOV K. C., Kazakstan Tarihı, Köne Zamannan Büginge Deyin, Atamura Yayın- Tarihı ları, Almatı, 2010.
ARAT Reşit Rahmeti, “Kazakistan”, İslâm Ansiklopedisi MEB Yay., İstanbul, 1997. Ansiklopedisi,
AUYESSOVA Lazzat, Kazakistan’da Sovyet Siyaseti, İ. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Siyaseti Ana Bilim Dalı, Y. L. Tezi, İstanbul, 2010.
BARTHOLD, Vassiliy Viladimiroviç, Moğol İstilasına Kadar Türkistan Türk Tarih Kurumu Türkistan, Yayınları, Ankara, 1990.
BORANBAYEVA, Gülnur Smagulkızı, “SSCB Dönemi ve Bağımsızlık Sonrası Kazakistan Cumhuriyeti’ndeki Kazak Dilinin Genel Durumu”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Dergisi C. 1, S. 1 (Kasım, 2004), s. 20-41.
BUDAK Feyzullah, Kazakistan (Dünü, Bugünü, Yarını) Ocak Yayınları, Ankara, 1999. Yarını),
BUDAK, Mustafa, “Rusya’nın Kafkasya’da Yayılma Siyaseti”, Genel Türk Tarihi Yeni Türki- Tarihi, ye Yayınları, Ankara, 2002.
ÇEÇEN Anıl, Türk Devletleri Yeni Avrasya Yay., Ankara, 2003. Devletleri,
DEMKO Djordj, Orıstardın Kazakstandı Otarlavı (1896-1916), Ğılım, Almatı, 1997.
DEVRİŞEVA Halide, İşgal Döneminden (18. yy.) Günümüze Kadar Rusların Kazaklara Karşı Kadar Politikalar, Yürüttüğü Politikalar A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Genel Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, Y. L. Tezi, Ankara, 2007.
EBDEKİMULI Ebdijapar, Kazakstan Tarihi, (Erte Devirden Büginge Deyin), Respublikalık Tarihi Baspa Kabineti, Almatı, 1997.
ERSALİMOV Baltabek, “Kazak Degen Zatım Bar, Gayrat Degen Atım Bar”, Alaş Aynası Gazetesi, Gazetesi Almatı, 2011.
GÖMEÇ Saadettin, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, Tarihi 1999.
GROUSSET Rene, Bozkır İmparatorluğu, Çev. Reşat Uzmen, Ötüken Neşriyatı, İstanbul, İmparatorluğu 1980.
HAYİT, Baymirza, Türkistan’da Öldürülen Türk Şairleri Kardeş Matbaası, Ankara, 1971. Şairleri,
-----, Tarihi,
-----, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995. Heyet, İlminski, Azerbaycan Sovét Ensiklopédiyası IV Bakı, 1980. Ensiklopédiyası IV, Heyet, Kazahıstan, Azerbaycan Sovét Ensiklopédiyası II Bakı, 1978. II,
İNAN Abdulkadir, “Dükçü İşan İsyanı”, Türk Kültürü Dergisi Türk Kültürünü Araştırma Dergisi, Enstitüsü Yayınları, S. 11, s. 10-13, Ankara, 1963.
-----, “Türkistan’da 1916 Yılındaki Ayaklanma”, Türk Kültürü Dergisi Türk Kültürünü Dergisi, Araştırma Enstitüsü Yayınları, S. 12, s. 26-30, Ankara, 1963.
JEMENEY İslam, İran Kazaktarı, Zerde Yayınları, Almatı, 2007. Kazaktarı
KAFKASYALI Ali, “İran Kazaklarının Sosyo-Kültürel Durumu ve Şair Ebubekir Paviz”, II. Kongresi, Türk Dünyası Uluslararası Kültür Kongresi 19-25 Nisan 2010, Çeşme - İzmir.
KARA Abdulvahap ve YEŞİLOT Okan, Avrasya’nın Yükselen Yıldızı Kazakistan İTO Ya- Kazakistan, yınları, İstanbul.
KARA Abdulvahap, II. Dünya Savaşı’nda Nazi Esir Kamplarında Türkistanlı Askerler Zin- Türkistanlı Askerler”, danlar ve Mahkûmlar, İstanbul, 2006.
-----, Kazakistan’ın Yeniden Doğusu 1986 Aralık Olayları, Ufukötesi Yayınları, İstanbul, Doğ 2006.
KARAJAN K. S., Kazakstan Tarihı Avtorlık Ujım, Almatı, 2009. Tarihı,
KLYASHTORNY S. G. ve SULTANOV T. İ., Kazakistan. Türkün Üç Bin Yılı Çev. Ahsen azakistan. Yılı, Batur, Selenge Yayınları, İstanbul, 2003.
KOZIBAYEV Manas K. ve MAJITOV Satar F., Kazakistan Cumhuriyeti Çev. Aysem Cumhuriyeti, Nauşabayeva, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
KURAT Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Başlangıçtan 1917’e Kadar Türk Tarih Kurumu Yayın- Kadar, Tarihi Başlangıçtan ları, Ankara, 1993.
-----, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri Murat IV- Devletleri, Kitabevi Yayınları, Ankara, 2002.
MACİT Nadim, “Soğuk Savaş Sonrası Rusya’da Ulusal İdeolojinin Oluşumu, Din ve Diplomasi”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi X/2, s. 97-122, İzmir, 2010. Dergisi,
MIRZAHMETOV Mekemtas, “Kazak Kalay Orıstandırıldı, Atamura Yayınları, Almatı, 1993. Kazak Orıstandırıldı
-----, “Kazak Kalay Mengürttendi?!”, Türkistan Gazetesi 15 Akpan 2007, S. 657, s. 7. Gazetesi,
-----, “Kazak Kalay Mengürttendi?!”, Türkistan Gazetesi 23 Akpan 2007, S. 658, s. 8. Gazetesi,
MOLDABAYEVA Dânâ, “Kazak Hanlığı’nın Kuruluşu”, Türkler C. 8, Yeni Türkiye Yayınla- Türkler, rı, Ankara, 2002.
-----, Kazaklardaki Cüzlük Sistemi ve Tarihçesi Üzerine Bir İnceleme, Bilig S. 21, s. 27-44, Bilig, Ankara.
NAZARBAYEV Nursultan, Yüzyılların Kavşağında (Ğasırlar Toğısında), Bilig Yayınları, Ankara, 2000.
ÖMİRBEK Jappar, Kızıl Kırgın, Elorda, Astana, 2001. Kırgın
ÖZDEMİR Emin, 20. Yüzyılın Başlarında Kazakistan’da Fikir Hareketleri, Gazi Üniversitesi, Hareketleri Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Türkiye Cumhuriyeti Bilim Dalı, Dok- tora Tezi, Ankara, 2007.
RADLOFF Wilhelm, “Kazaklar ve Kırgızlar”, Türkler Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002. Türkler,
RISBAY Kökiş, Egemen Kazak Eli Taraz, 2009. Eli,
RZUANGIZI Ümithan, “Jeltoksanın Tağı Bır Şındığı Aşıldı”, Nur Atsana Gazetesi (8 Jeltoksan), Astana, 2011.
SARAY Mehmet, “Kazakistan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, Yayınları, Ankara, 2002.
-----, Rusya’nın Türkistan’da Yayılması, Genel Türk Tarihi Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, Tarihi, 2002. (2002a)
-----, Kazak Türkleri Tarihi. Kazakların Uyanışı, İstanbul, 2003. Tarihi. Uyanışı
SERTÇELİK Seyit, “Rus İmparatorluğu’nun Avrupa Yakasında Yaşayan Türklerin Demogra- fik Dağılımı ve Çarlık Rusyası’nın Türklere Yönelik Politikaları”, Genel Türk Tarihi Tarihi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
SEYTKEMELOV Halık, Şubırındı Kandı Boskın Almatı, 1993. Boskın,
ŞAHANOV Muhtar, Jeltoksan Epopeyası, bd, Almatı, 2006. Epopeyası
-----,, “Jeltoksan Epopeyası”, Jas Alaş Gazetesi (13 Jeltoksan), Almatı, 2011. Tarihı,
ŞAYAHMETOV N. U., Kazakistan Tarihı Almatı Kitap, Almatı, 2003.
TABEY Mommunar, Muzda Janğan Alav Navan Haziret, Almatı, 1993. Alav,
TAMİR Ferhat, “Kazak Hanlığı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C. 8, Ankara, 2002. Türkler
TARAG Envar, Alaştın Aybın Ardağı Abılay Han JŞC, Gazagstan, 2003. Aybın Han,
TASIMBEKOV Armiyal, Jan Davısı ALJİR Arhipelağı Jalın Yayınları, Almatı, 1994. Arhipelağı,
TOGAN A. Zeki Velidî, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi Enderun Kitabevi Tarihi, Yayınları, İstanbul, 1981.
VALEHOĞLU Fahri, “Kırim Savaşı ve Garapapaglar”, Garapapaglar Jurnalı S. 8, Tiflis, 2007. Jurnalı,
YARKIN İbrahim, “Türkistan’da İşlenmemiş Toprakların Ziraate Açılmasiyle İlgili Bazı Noktalar”, Türk Kültürü Dergisi, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, S. 57, Dergisi Ankara, 1967, s. 675-676.