AŞAĞI İDİL BOYUNDA HÂKİMİYET MÜCADELESİ ÜCADELESİ VE ASTARHAN (HACI TARHAN) HANLIĞI

Aşağı İdil boyu Hazarlardan başlayarak bölgede şehirlerin kurulmasıyla bir Türk yerleşim bölgesi haline gelmiştir. Moğol istilasından sonra Altın Orda Devleti’nin merkezi topraklarını meydana getiren aşağı İdil boyunda transit ticaretin bir merkezi olarak Astarhan şehri ön plana çıkmıştır. 1502 yılında Kırım Hanı Mengli Giray’ın “Taht-İli”ne saldırarak Altın Orda Devleti’ni yıkmasıyla bağımsız hale gelen Astarhan Hanlığı bol balık ve tuz kaynakları sayesinde zengin- leşmiştir. Astarhan Hanlığı 1556 yılında Ruslar tarafından tamamen istila edilene kadar Nogayların ve hâkimiyet alanlarını aşağı İdil boyuna doğru genişletmek is- teyen Kırım hanlarının baskısı altında kalmıştır. Bu durum Hanlığın siyasi istik- rarına darbe vurmuş ve güçlenmesini engellemiştir. Güçlü Tatar komşularından çekinen Astrahan hanları Moskova büyük knezleriyle ittifak kurmuşlardır. An- cak 1552 yılında Kazan Hanlığını zapteden Rusların yeni hedefi Astarhan Hanlı- ğını ele geçirerek Hazar Denizi’ne çıkmak olmuştur. Bunun neticesinde 1556 yı- lında Astarhan’ın Ruslar tarafından ele geçirilmesiyle bölgede Türk hâkimiyeti sona ermiştir

Dominance Struggles in Lower Volga Region and Astarkhan (Haji Tarhan) Khanete

Lower Volga region became a Turkic enclave with starting the establishment of cities from Khazars epoch. After the Mongol invasion in the Lower Volga region, that bringing about central territories of Golden Horde State, Astarkhan City came forward as a center of transit trade. After Mengli Giray, Khan of Kirim, demolished Golden Horde State by attacking to “Taht-İli”, Astarkhan Khanate became free and grew rich owing to affluent fish and salt sources. Astarkhan Khanate remained under pressure of Nogays and Kirim Khans desiring to expand their dominance to Lower Volga region up to completely invasion of khanate by Russian. That situation blow to stableness and prevented strengthening of state. Astarkhan Khans intimidated by powerful neighbors Tatar khans and aligned with Moscow Knezs. Nevertheless, after Russian captured Kazan Khanate aimed to move out Caspian Sea with destroying Astarkhan Khanate. As a result, Turkic dominance ended in region by capturing of Astarkhan by Russians in 1556.

Keywords:

Astarkhan, Lower Volga region, Kirim , Khanate, Nogays Russians.,

PDF

___

1. Yayınlanmış Arşiv Kaynakları
7 Numaralı Mühime Defteri (975-976 / 1567-1569) _____Özet-Transkripsiyon-İndeks>, I-II-III, (975- _____Özet-Transkripsiyon- 1567- Yay. Haz. Hacı Osman Yıldırım vd., Başbakanlık Devlet Arşiveleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 1999.
KURAT Akdes Nimet, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki Altın Ordu, Kırım ve Türkistan Bi Hanlarına Ait Yarlık ve Bitikler, DTCF Yay., İstanbul 1940. Kazan,
Osmanlı Belgelerinde Kazan Başbakanlık Devlet Arşiveleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 2005. Seferi,
Rus Elçi Raporlarında Astrahan Seferi Haz. İlyas Kamalov, TTK Yay., Ankara 2011.
MİLYUKOV P. N., Drevneyşaya Razryadnaya Kniga Offitsialnoy Redaktsii (Po 1565 g), Kniga İzdanie İmperatorskago Obşçestva İstorii i Drevnostey Rossiyskih Pr, Moskovskom Universitet, Moskva 1901.
2. Rus Kronikleri Spisku,
Letopis Po Lavrentievskomu Spisku İzdanie Tretye Arheografiçeskoy Kommissii, Sankt- peterburg 1897. Letopisey,
“Sofiyskiya Letopis”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey T.VI, İzd. Po Vısoçayşemu Po- veleniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommisieyu, Sanktpeterburg 1853.
“Prodoljenie Letopisi Po Voskresenskomu Spisku”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, Letopisey T.VIII, İzd. Po Vısoçayşemu Poveleniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Komi- sieyu, Sanktpeterburg 1859.
“Letopisnıy Sbornik, İmenuemıy Patriarşeyu İli Nikonovskoyu Letopisyu”, Polnoe Sobranie Letopisey, Russkih Letopisey T. XII, İzd. Po Vısoçayşemu Poveleniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommisieyu, S-Peterburg 1901.
“Letopisnıy Sbornik, İmenuemıy Patriarşeyu İli Nikonovskoyu Letopisyu”, Polnoe Sobranie Letopisey, Russkih Letopisey T. XIII, Pervaya Polovina, İzd. Po Vısoçayşemu Poveleniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommisieyu, S.-Peterburg 1904.
“Lvovskaya Letopis”, Ç.1., Polnoe Sobranie Russkih Letopisey T.XX., İzd. Po Vısoçayşemu Letopisey, Poveleniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommisieyu, S.-Peterburg 1910.
“Lvovskaya Letopis”, Ç.2., Polnoe Sobranie Russkih Letopisey T.XX., İzd. Po Vısoçayşemu Letopisey, Poveleniyu İmperatorskoyu Arheografiçeskoyu Kommisieyu, S.-Peterburg 1914.
“Vologodsko-Permskaya Letopis”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey, T.XXVI, İzd. AN Letopisey SSSR, Moskva-Leningrad 1959.
“Holmogorskaya Letopis, Dvinskoy Letopisets”, Polnoe Sobranie Russkih Letopisey T. Letopisey, XXXIII, İzd. “Nauka”, Leningrad 1977.
YÜCEL Muallâ Uydu, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler TTK Yay., Ankara 2007. Türkler,
3. Seyahatnâmeler
Early Voyages and Travels to Russia and Persia by Antony Jenkinson and Other nglishmen, Englishmen Vol. II., Edited by E. Delmar Morgan and C. H. Coote, London (t.).
Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi I, 3. bs., Çev. A. Sait Aykut, YKY, İstanbul 2004.
Ebû Hâmid Muhammed El-Gırnâtî, Gırnâtî Seyahatnamesi (Tuhfetu’l-Elbâb ve Nuhbetu’l- (Tuhfetu’l u’l- Nuhbetu’l- A‘câb), A‘câb) Haz. ve Çev. Fatih Sabuncu, Yeditepe Yay., İstanbul 2011.
Evliya Çelebi Bin Derviş Mehemmed Zıllî, Evliya Çelebi Seyahatnâmesi, 7. Kitap, Haz. Yücel Dağlı vd., YKY, İstanbul 2003. 1466-
Hojdenie Za Tri Morya Afanasiya Nikitina 1466-1472, Predislovie Podgotovka Teksta Perevod i Kommentariy N. İ. Prokofeva, Hudojnik: A. S. Bakulevskiy, İzd. “Sovetskaya Rossiya”, Moskva 1980.
Johannes Schiltberger, Türkler ve Tatarlar Arasında (1394-1427) 3.bs., Çev. Turgut Akpınar, (1394-1427), İletişim Yay., İstanbul 1997.
Josaphat Barbaro, Anadolu’ya ve İran’a Seyahat Çev. Tufan Gündüz, 2. bs., Yeditepe Yay., Seyahat, İstanbul 2009.
İoann De Plano Karpini, İstoriya Mongolov Vvedenie, Perevod i Primeçaniya A. I. Maleina, Mongolov, İzdanie A. S. Suvorina, S.-Peterburg 1911.
Mesudî, Murûc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar) Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yay., İstanbul Ez- Bozkırlar), 2004.
Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler Türklerin Yaşadığı ve Türklere Bölgeler, Komşu Bölgeler Çev. Yusuf Ziya Yörükhan, Gelenek Yay., İstanbul 2004. Russia,
Notes Upon Russia, Being a Translation of the Earliest Account of that Country, Entitled: Rerum Moscoviticarum Commentarii, by the Baron Sigismund von Herberstein, Ambassador From the Court of German to the Grand Prince Vasiley İvanovich in 1526, the Years 1517 and 1526 Translated and Edited by R. H. Major, London 1851.
“Pegolottı’s Notices of The Land Route to Cathay”, Cathay and The Way Thither Being a China, Collection of Medieval Notices of China Vol. III, Translated and Edited by Colonel Sir Henry Yule, Hakluyt Society, London (t.), p.137-173.
ŞEŞEN Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri 2.bs., TTK Yay., Ülkeleri, Ankara 2001.
Uzun Hasan-Fâtih Mücadelesi Döneminde Doğu’da Venedik Elçileri Caterino Zeno ve Seyahatnâmeleri, Ambrogio Contarini’nin Seyahatnâmeleri 3. bs., Çev. Tufan Gündüz, Yeditepe Yay., İstanbul 2009.
Wilhelm Von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255 Çev. Ergin Ayan, 1253-1255, Ayışığıkitapları, İstanbul 2001.
Vilgelm De Rubruk, Puteşestvie v Vostoçnıya Stranı Vvedenie, Perevod i Primeçaniya A. I. Stranı, Maleina, İzdanie A. S. Suvorina, S.-Peterburg 1911.
4. Diğer Kaynaklar
Âli, “Künh ül-Ahbar”, A. N. Kurat, Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astrahan Seferi, Ten-İdil Ten- Kanalı ve XVI-XVII. Yüzyıl Osmanlı-Rus Münasebetleri), Ankara 1966, s. 059-062. XVI- Osmanlı- Münasebetleri)
Gazi Zahirüddin Babur, Vekayi Babur’un Hâtıratı C.II, Yay. Haz. Reşit Rahmeti Arat, TTK Babur’un Hâtıratı, Yay., Ankara 1946.
Halim Giray Sultan, Gülbün-i Hânân Yahud Kırım Tarihi İstanbul 1327.
Hive Hanı Ebu’l-Gazi Bahadır Han, Türk’ün Soy Ağacı (Secere-i Türk), Çağatay Türkçesin- (Secere- Türk) den Aktaran: Rıza Nur, İlgi Kültür Sanat Yay., İstanbul 2010.
İbn Arabşah, Acaib Al-Makdur fî Tarih-i Taymur (Temur Tarihida Takdir Ajoyibotlari) I, Al- Tarih- Ajoyibotlari), Terc. Ubeydulla Uvatov, “Mehhat”, Toşkent 1992.
İbn Haldun, “Kitabü’l-İber ve Dîvânü’l-Mübtedâ ve’l-Haber fi Eyyâmi’l-Arab ve’l A’cem ve’l-Berber”, Sbornik Materialov, Otnosyaşçihsya K İstorii Zolotoy Ordı, T. I, Ordı İzvleçeniya İz Soçineniy Arabskih V. G. Tiesenhausenom, Sanktpeterburg 1884, s.365-394.
(Kâysunî-zâde Nidâî Remmâl Hoca), Târih-i Sâhib Giray Hân (Historie de Sahib Giray, Khan Târih- Gi de Crimée de 1532 à 1551), Yay. Haz. Özalp Gökbilgin, Atatürk Üniversitesi Yay., 1551) Ankara 1973.
M. Rıbuşkin, Zapiski Ob Astrahani, Moskva 1841. Astrahani
Nizamüddin Şâmî, Zafernâme Çev. Necati Lugal, 2. bs., TTK Yay., Ankara 1987. Zafernâme,
Nuveyrî, “Nihâyetü'l-Ereb fî Funûni'l-Edeb”, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler Haz. Metinler, W. De Tiesenhausen, Türkçeye Çev. İsmail Hakkı İzmirli, Maarif Matbaası, İstanbul 1941, s.243-313.
Ötemiş Hacı, Çengiz-nâme Haz. İlyas Kamalov, TTK Yay., Ankara 2009. Çengiz-nâme,
Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi I Haz. Bekir Sıtkı Baykal, TC Kültür Bakanlığı Yay., Peçevi I, Ankara 1981.
Raşid-ad-din, Sbornik Letopisey T. II, Perevod s Persidskogo YU. P. Verhovskogo, İzd. AN Letopisey, SSSR, Moskva-Leningrad 1960.
Rizaeddin Fahreddin, Altın Ordu ve Kazan Hanları Çev. İlyas Kamalov, Kaknüs Yay., İstan- Hanları, bul 2003.
S. M. Solovyev, Soçineniya. Kniga III: İstoriya Rossii S Drevneyşih Vremen T.5-6, İzd. Vremen, “Mısl”, Moskva 1989.
Şehabeddin Mercanî, Müstefâdü’l Ahbâr Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar Yay. Haz. E. N. Ahvâl- Bulgar, Hayrullin, Türkiye Türkçesi’ne Akt. Mustafa Kalkan, Atatürk Kültür Merkezi Yay., Ankara 2008.
Şerafeddin Ali Yezdî, “Zafernâme”, Sbornik Materialov Otnosyaşçihsya K İstorii Zolotoy Ordı, Ordı T. II, İzvleçeniya İz Persidskih Soçineniy Sobrannıe V. G. Tiesenhausenom i Obrabotannıe A. A. Romaskeviçem i S. L. Volinım, İzd. AN SSSR, Moskva- Leningrad 1941, s.144-189.
Vasiliy Tatişçev, İstoriya Rossiysakaya, T.3, Ast İzd. Ermak, Moskva 2005.
5. Literatür
ACAR Serkan, Kâsım Hanlığı (1445-1681) IQ Yay., İstanbul 2008. (1445-1681),
ALPARGU Mehmet, Nogaylar Değişim Yay., İstanbul 2007. Nogaylar,
ARAT Reşit Rahmeti, “Astırhan Hanlığı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 1, 2. bs., TKAE Yay., Ankara 1992, s. 415-416.
ARTAMANOV M. İ., Hazar Tarihi Türkler, Yahudiler, Ruslar, Çev. D. Ahsen Batur, 2. bs., Selenge Yay., İstanbul 2004.
BATTAL-TAYMAS, Abdullah, Kazan Türkleri, 2. bs., TKAE Yay., Ankara 1966.
DONUK Abdülkadir, Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Unvan ve Terimler TDAV Yay., İdarî- Terimler, İstanbul 1988.
FAHRETDİNOV R. G., Tatar Halkı hem Tatarstan Tarihı Borıngı Zaman hem Urta Gasırlar rlar, Gasırlar “Megarif” Neşriyatı, Kazan 2001.
FYODOROV-DAVIDOV, G. A., Obşçestvennıy Stroy Zolotoy Ordı İzd. Moskovskogo Ordı, Universiteta, Moskva 1973.
FISHER Alan, Kırım Tatarları Çev. Eşref B. Özbilen, Selenge Yay., İstanbul 2009. Tatarları,
GOLDEN Peter B., Hazar Çalışmaları Çev. Egemen Çağrı Mızrak, Selenge Yay., İstanbul 2006.
GÖKBİLGİN Özalp, 1532-1577 Yılları Arasında Kırım Hanlığının Siyâsi Durumu, Atatürk 1532- Durumu Üniversitesi Yay., Ankara 1973.
GÖKBİLGİN M. Tayyib, “L’expédition Ottomane Contre Astrakhan en 1569”, Cahiers du Monde Russe et Soviétique, XI, 1 (Paris 1970), p.118-123. Soviétique
GROUSSET René, Bozkır İmparatorluğu Attila-Cengiz Han-Timur Çev. M. Reşat Uzmen, Attila- Han-Timur, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1999.
HALİKOV A. H., Rus Tanınan 500 Bulgar-Tatar Türk Asıllı Sülale Çev. Mustafa Öner, Bulgar- Sülale, TDAV Yay., İstanbul 1995.
HOWORTH Henry H., History of the Mongols From the 9th to the 19th Century Part II: So- Asia, The So-Called Tartars of Russia and Central Asia London 1880.
HUDYAKOV M., Oçerki Po İstorii Kazanskogo Hanstva İzd. “İnsan”, Moskva 1991. Hanstva,
İNALCIK Halil, “Osmanlı-Rus Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanalı Teşebbüsü (1569)”, Belleten, Belleten XII/46, (Ankara 1948), s.349-402.
-----, “Yeni Vesikalara Göre Kırım Hanlığının Osmanlı Tâbiliğine Girmesi ve Ahidname Meselesi”, Belleten VIII/30, (Ankara 1944), s.185-229. Belleten,
İSHAKOV D., “İslam v Pozdnezolotoordınskih Tatarskih Hanstvah”, İslam v Srednem Oçerki, Povolje: İstoriya i Sovremennost Oçerki İzd. Master Layn, Kazan 2001.
-----, Tyurko-Tatarskie Gosudarstva XV-XVI vv., İnstitut İstorii İm. Ş. Mardjani, AN RT, Tyurko- XV- vv. Kazan 2004.
KAFALI Mustafa, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İÜEF Yay., İstanbul 1976.
KAMALOV İlyas, “Tatar Adının Tarihçesi”, Avrasya Fatihi Tatarlar Haz. İ. Kamalov, Tatarlar, Kaknüs Yay., İstanbul 2007.
-----, Altın Orda ve Rusya (Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi) Ötüken Neşriyat, İstanbul Türk- Etkisi), 2009.
KARABUŞÇENKO P. L., Astrahanskoe Tsarstvo, İzdateskiy Dom “Astrahanskiy Universitet”, Astrahan 2009.
KURAT Akdes Nimet, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve IV- Devletleri, Devletleri DTCF Yay., Ankara 1972.
-----, “The Turkish Expedition to Astrakhan in 1569 and the Problem of the Don-Volga Canal”, The Slavonic and East European Review, Vol. XL, Number 94 (1961), p. 7- Review 23. Ten- XVI- Os-
-----, Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astrahan Seferi, Ten-İdil Kanalı ve XVI-XVII. Yüzyıl Os- manlı- Münasebetleri), manlı-Rus Münasebetleri) DTCF Yay., Ankara 1966.
NOVOSELYSKİY A. A., XVII. Yüzyılın Birinci Yarısında Moskova Devletinin Tatarlarla Tatar Mücadelesi, Mücadelesi Ter. Kemal Ortaylı, Yay. Haz. Erhan Afyoncu-İlyas Kamalov, TTK Yay., Ankara 2011.
POHLYOBKİN V. V., Tatarı i Rus 360 Let Otnoşeniy Rusi s Tatarskimi Gosudarstvami v XIII- 1238 do Sibiri), XIII-XVI vv. 1238-1598 gg. (Ot Bitvı na r. Sit do Pokoreniya Sibiri) İzd. “Mejdunarodnıe Otnoşeniya”, Moskva 2000.
REFİK, Ahmed, “Bahr-i Hazer-Karadeniz Kanalı ve Ejderhan Seferi”, Tarih-i Osmanî Encü- Tarih Encümeni Mecmuası Cüz 43, (İstanbul 1333), s. 1-14.
SAFARGALİYEV M. G., Raspad Zolotoy Ordı Mordovskoe Knijnoe İzd., Saransk 1960. Ordı,
SARAY Mehmet, “Astrahan Hanlığı”, Türkiye Diyanet Vakfi İslâm Ansiklopedisi C. 3, İstanbul 1991, s. 505.
SPULER B., “Astrakhan”, The Encyclopaedia of Islam, Vol. 1, Leiden 1986, p.721-722. Islam
TAGİROV İ. R., İstoriya Natsionalnoy Gosudarstvennosti Tatarskogo Naroda i Tatarstana Tatarstana, Tatarskoe Knijnoe İzd., Kazan 2000.
TOGAN A. Zeki Velidî, Umumî Türk Tarihi’ne Giriş 3.bs., Enderun Yay., İstanbul 1981. Giriş,
UZUNÇARŞILI İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. 3, 2. Kısım, TTK Yay., Ankara 1988. Tarihi
ÜREKLİ Muzaffer, Kırım Hanlığının Kuruluşu ve Osmanlı Himâyesinde Yükselişi (1441- (1441- 1569), TKAE Yay., Ankara 1989.
VELYAMİNOV-ZERNOV V. V., İzsledovanie O Kasimovskih Tsaryah i Tsareviçah Ç.1, İzsledovanie Tsareviçah, Sanktpeterburg 1863.
YAKUBOVSKİY A. YU., Altın Ordu ve Çöküşü, 2.bs., Çev. Hasan Eren, TTK Yay., Ankara 2000.
YEGOROV Vadim Leonoviç, İstoriçeskaya Geografiya Zolotoy Ordı v XIII-XIV. Vekah, İzd. XIII- Vekah “Nauka”, Moskva 1985.
ZAYTSEV İlya V., “Astrahan Hanlığı”, Çev. Zuharmukhamed Zardukhan, Türkler C. 8, Türkler, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s.460-465.
-----, Astrahanskoe Hanstvo 2. İzdanie, İspravlennoe, “Vostoçnaya Literatura” RAN, Hanstvo, Moskva 2006.
-----, “Astarhan Hanlığı’nın Sınırları”, Çev. Serkan Acar, Tarih İncelemeleri Dergisi C. Dergisi, XXIV, Sayı 2, (2009), s.171-178.
-----, “Orta Çağ Kaynaklarında Astrahan Şehrinin Adlandırılmasına Dair”, Çev. Serkan Acar, Dergisi, Tarih İncelemeleri Dergisi C. XXVI, Sayı 2, (2011), s. 607-632.
ZIMONYI İstván, The Origins of The Volga Bulghars Szeged 1990. Bulghars,