ÖZBEK TÜRKÇESİNDE EKSİLTMELİ KULLANIM BİÇİMLERİ

Eksiltme, konuşma ya da yazı dilinde bir sesten bir cümle düzeyine kadar gidebilir. Konuşma veya yazı dilinde eksiltme; en az çaba yasasının, bir başka deyişle enerjide tasarrufun bir sonucudur. Dünyada “Zipf yasası” olarak da bilinen en az çaba yasası; tekrara düşmeden, sözü fazla uzatmadan, ekonomik ama karşıdaki kişinin anlayabileceği en etkili şekilde dili kullanmaktır. Bu nedenle konuşur ya da yazar, kullandığı dilin kuralları çerçevesinde çeşitli eksiltmeler yapabilmektedir. Konuşma dilinde sıklıkla karşılaşılan eksiltme örneklerinin, bazı durumlarda yazı dilinde de kullanıldığı görülmektedir. Konuşma dilinde eksiltmenin belirli bir kuralı ya da düzeni olmadığı için yapılan incelemelerde konuşma dilinin temel alınması doğru sonuçlar vermeyebilir. Bu nedenle eksiltmeyle ilgili çalışmalarda daha çok yazılı metinler kaynak olarak seçilmektedir. Bu çalışmada da konu, Özbek Türkçesi eserlerinden seçilmiş bazı metinler çerçevesinde ele alınmıştır. Çalışmada, eksiltme yapılarının Özbek Türkçesindeki kullanım biçimleri üzerinde durulmuştur. Bundaki amaç, genel olarak eksiltmenin Özbek Türkçesindeki oluşum biçimlerini göstermektir. Bu sebeple öncelikle eksiltme terimi konusunda Türkiye ve Özbekistan dil bilimindeki görüşler verilmiş, bu konuda dile getirilen diğer terimler gösterilmiş, eksiltme konusuyla doğrudan ilişkili olan ve eksiltmenin oluşum sebebi kabul edilen en az çaba yasası üzerinde durulmuştur. Daha sonra Özbek Türkçesinde eksiltme konusu; edebȋ eserlerden seçilen metinlerden hareketle ek, kelime, kelime grubu ve cümle düzeyinde incelenmiştir. Böylelikle konu, bütüncül bir yaklaşımla değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Özbek Türkçesi, eksiltme, yazı dili, en az çaba yasası, konuşma dili.

Ellipsis Usage Forms in Uzbek Turkish

Ellipsis can range from a sound to a sentence in spoken or written language. Ellipsis in speech or writing is a consequence of the law of least effort, in other words, saving energy. The law of least effort, also known as “Zipf’s law” in the world, is to use language in the most effective way that the other person can understand, without repetition, without further ado. For this reason, the speaker or writer can make various ellipsis within the framework of the rules of the language uses. It is seen that the examples of ellipsis, which are frequently encountered in spoken language, are also used in written language in some cases. Since there is no specific rule or order of ellipsis in the spoken language, taking the spoken language as the basis for the researches may not give correct results. For this reason, mostly written texts are chosen as a source in studies about ellipsis. In this study the subject was been discussed within the framework of some texts selected from Uzbek Turkish works. In the study, the usage forms of the ellipsis structures in Uzbek Turkish are been emphasized. The purpose of this is to show the formation forms of ellipsis in Uzbek Turkish in general. For this reason, first of all, the views in linguistics of Turkey and Uzbekistan on the term of ellipsis were given, other terms expressed on this subject were shown, and the least effort law, which was directly related to the subject of ellipsis and accepted as the reason for the formation of ellipsis was been emphasized. Then, the subject of ellipsis in Uzbek Turkish was been examined at the level of affixes, words, phrases and sentences, based on the texts selected from literary works. Thus, the subject was been evaluated with a holistic approach.

Keywords:

Uzbek Turkish, ellipsis, written language, least effort law, spoken language.,

PDF

___

Ahmad, S. (1975). Qirq Besh Kun. G‘afur G‘ulom Nomidagi Adabiyot va San’at Nashriyoti.
Ahmad, S. (2016). Qarako‘z Majnun. Toshkent: Sano-Standart Nashriyoti.
Anvar, S. (2012). “Poyezd-Poyezd” (Hajviya). Toshkent: O‘zbekiston Adabiyoti va San’at Gazetasi, S. 36.
Avloniy, A. (2009). Tanlangan Asarlar. Toshkent: Ma’naviyat Nashriyoti.
Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
Baydemir, H. ve Yuldashev, M. ve Özkaya, Y. (2018). Bağımsızlık Dönemi Özbek Edebiyatı (Şiir, Hikâye, Roman, Piyes). Ankara: Bengü Yayınları.
Buran, A. ve Alkaya, E. (2014). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
Coşkun, M. V. (2014). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. 6 th Edition. USA: Blackwell Publishing.
Davron, X. (2006). Tarixiy Hikoyalar. Toshkent: Sharq Nashriyot Matbaa Kompaniyasi.
Davronbekovich, T. U. (2017). Koinotda Yumronqoziq Inlari Geometriyasi. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti Fizika Fakulteti Fizika Yo‘nalishi
Nazariy Fizik va Kvant Elektronika Kafedrasi Dissertatsiya Ishi.
Demirci, K. (2015). “En Az Çaba Yasası ve Kazak Türkçesindeki Yaygın Örnekleri”. bilig, Kış 72, 25-42.
Ediskun, H. (2005). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Efendioğlu, S. ve İşcan, A. (2010). “Türkçe Ses Bilgisi Öğretiminde Ses Olaylarının Sınıflandırılması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 43, 121-143.
Eker, S. (2009). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
Ferrero, G. (1894). “L’inertie mentale et la loi du moindre effort”. Revue Philosophique de la France et de l’étranger, 37, 169-182.
Gemalmaz, E.(1997). Standart Türkiye Türkçesi (STT)’nin Formanlarının Enformatif Değerleri ve Bu Değerlerin İhtiyaç Hâlinde Bu Dilin Gelişimine
Muhtemel Etkileri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
Gültekin, M. ve Koraş, H. ve Kurbanova, M. (2019). Özbek Türkçesi (GramerMetin-Sözlük). İstanbul: Kesit Yayınları.
Gümüşatam, G. (2013). “Eksiltim (Ellipsis) ve Türkçede Eksiltim Türleri”. Turkish Studies, 8/1, 1539-1552.
Günay, D. (2003). Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
Hamroyev, M. A. (2008). Ona Tili. Toshkent: Oʻqituvchi Nashriyoti.
Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Kitabevi.
Hojiyev, A. Ve Nurmonov, A. Ve Zaynobiddinov S. vd. (2001). Hozirgi O‘zbek Tili Faol So‘zlarining Izohli Lug‘ati. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa Aksiyadorlik Kompaniyasi Bosh Tahririyati.
Hoshimov, O‘. (2015). Dunyoning ishlari. Toshkent: Yangi Asr Avlodi.
Jamolxonov, H. (2005). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: Talqin Nashriyoti.
Jumaboyev, M. (2004). Bolalar Adabiyoti (Pedagogik Yo‘nalishdagi Kollejlar Uchun). Toshkent: O‘Qituvchi Nashriyot-Matbaa Ijadiy Uyi.
Karaağaç, G. (2010). Türkçenin Ses Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Kudaşev, G. H. (2011). “Tatar Türkçesinde Fonetik ve Morfolojik Değişiklikler”. Çev. Ercan Alkaya. Turkish Studies, 6/1, 322-357.
Kumova M., S. (2008). “Türkçe’de Kullanılan İşlev Kelimelerin Zipf 1.Kanunu Esasında Değerlendirilmesi”. Gazi Üniv. Müh. Mim. Fak. Dergisi 23/2: 467-475.
Malik, T. (2008). Davron. Toshkent: ziyouz.com
Martinet, A. (1955). Economie Des Changements Phonétiques (Traite De Phoologie diachronique). Berne: A. Francke.
Mirzayev, T. ve Musoqulov, A. ve Sarımsoqov, B. (2005). O‘zbek Xalq Maqollari. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
Mustaev, K. ve İşniyazova, S.S (2013). “Semerkant Devlet Üniversitesinde ÖzbekKırgız Edebiyat Bağlantılarının Karşılaştırmalı Tipolojik Çalışma Temelleri”. TÜRÜK Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi 1/2: 322-329.
Niyoziy, H. H. (1958). Tanlangan Asarlar-Birinchi Tom (She’rlar). Toshkent: O‘zbekiston Davlat Badiiy Adabiyot Nashriyoti.
Niyozmetova, R. ve Samigova, J. ve Mirmaxsudova, M. (2013). O‘zbek Tili I (Akademik Litsey Rus Guruhlari Birinchi O‘quvchilari Uchun O‘quv Qo‘llanma). Toshkent: Navro‘z Nashriyoti.
Osim, M. (2019). Zulmat Ichra Nur. Toshkent: Yangi Nashr Nashriyoti.
Öztürk, R. (2005). Özbek Türkçesi El Kitabı. Konya: Çizgi Kitabevi.
Qahhor, A. (1987). Qo‘shchinor Chiroqlari. Toshkent: G‘afur G‘ulom Nomidagi Adabiyot va San’at Nashriyoti.
Qodiriy, A. (1974). O‘tkan Kunlar. Toshkent: G‘afur G‘ulom Nomidagi Adabiyot va San’at Nashriyoti.
Qodiriy, A. (1994a). O‘tkan Kunlar. Toshkent: G‘afur G‘ulom Nomidagi Adabiyot va San’at Nashriyoti.
Qodiriy, A. (1994b). Mehrobdan Chayon. Toshkent: G‘afur G‘ulom Nomidagi Adabiyot va San’at Nashriyoti.
Qodiriy, A. (2004). Jinlar Bazmi. Toshkent: Cho‘lpon Nashriyoti.
Qodirov, P. (2009). Humoyun va Akbar. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa Aksiyadorlik Kompaniyasi Bosh Tahriyati.
Qodirov, P. (2018). Erk. Toshkent: Adabiyot Uchqunlari Nashriyoti.
Rahmatullayev, Sh. (2000). O‘zbek Tilining Etimologik Lug‘ati. Toshkent: Universitet Nashriyoti.
Rahmatullayev, Sh. (2006). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili (Darslik). Toshkent: Toshkent Univertiteti Nashriyoti.
Reshetov, V. V. ve Ibrohimov, S. I. ve Tursunov, U. T. ve Kamolov, F. K. (1966). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili I Fonetika, Leksikologiya, Morfologiya. Toshkent: O‘zbekiston SSR Fan Nashriyoti.
Strazny, P. (2005). Encyclopedia of Linguistics. New York: Taylor & Francis Group.
Tursunov, U. ve Muxtorov, J. ve Rahmatullayev, Sh. (1975). Hozirgi O‘zbek Adabiy Tili. Toshkent: O‘qituvchi Nashriyoti.
Vahidov, E. (1991). O‘rtada Begona Yo‘q. Toshkent: Yosh Gvardiya Nashriyoti.
Vohidov, E. (2000) Saylanma (Birinchi Jild) Ishq Savdosi. Toshkent: Sharq Nashriyot-Matbaa.
Yaman, E. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin Söz Dizimi Bakımından Karşılaştırılması. Ankara: TDK Yayınları.
Yavuz, E. (2020). “Kazak Türkçesinde Ek, Kelime ve Kelime Gruplarında Görülen Eksiltim Üzerine”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 68, 213-244.
Yelok, V. S. (2016). Erkin Vahidov’un Şiirleri Üzerine Dil ve Üslup Çalışması. Ankara: Bengü Yayınları.
Zipf, G. K. (1949). Human Behavior and the Principle of Least Effort: An İntroduction to Human Ecology. Cambridge: Addison-Wesley Press.
Zülfikar, H. (2006). “Doğru Yazalım Doğru Konuşalım”. Türk Dili, 649, 56-61.
https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-nasri/said-anvar-1962/said-anvar-poyezd poyezd-hajviya erişim tarihi: 24.02.2022.
https://uzsmart.uz/kitoblar/files/Badiiy%20Kitoblar/Toxir%20Malik/Tohir%20
Malik%20Davron%20%28qissa%29%28Lotin%29_%5Buzsmart.uz%5D.pdf