GÜNEY SİBİRYA’DA (ALTAY BÖLGESİ) BİR AYDINLANMA HAREKETİ OLARAK AK CAÑ / SÜT CAÑ (BURHANİZM): TEŞEKKÜLÜ, TEMEL İLKELERİ VE TARİHÎ SEYRİ

Rus-Japon Savaşı (8 Şubat 1904-5 Eylül 1905) sırasında Batı literatüründe Burhanizm olarak bilinen fakat Altay Türklerinin Ak Cañ (Ak Din) veya Süt Cañ (Süt Dini) olarak adlandırdıkları inanç sistemi 1904 yılında ortaya çıkmıştır. Bu din, halkını baskıdan kurtarmak için geri dönecek bir kağan olan Oyrot Kaan’ın dönüşüne dair efsaneler ve Amır Sanaa ile Şunu gibi bir takım tarihî şahsiyetlerden ilham almıştır. Bu inanç sistemi dünyanın değişik yerlerinde benzerleri görülen nativistic movement (yerelliği canlandırma) hareketi olarak da kabul edilebilir. Ak Cañ; Ruslara, Rus olan her şeye, Hristiyanlığa ve Altay Şamanizmi’ne bir tepki olarak ortaya çıkmış olmasına rağmen zaman içinde Altay Şamanizmine ait bazı unsurları tekrar bünyesine almıştır. Bu inanç sisteminin ortaya çıkışını hazırlayan çeşitli etkenler vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir: Ruslara duyulan nefret, Rusların adaletsiz ve haksız bir şekilde Altay topraklarına yerleşmesi, Rus tüccarların ekonomik baskısı, msyonerlerin baskısı, Altay Şamanizminin Hristiyanlık karşısındaki zayıflığı ve ihtiyaçlara cevap veremez hâle gelmesi, Moğol Budistlerin propagandası, Rus-Japon savaşının yarattığı gerginliğine bağlı olarak Altay Türkleri arasında ortaya çıkan Japon sempatisi. Bu sebeplere bağlı olarak ortaya çıkan Burhanizm (Ak Cañ/Süt Cañ), SSCB’nin 1991’de dağılmasından sonra Altay Türkleri için kimlik arayışlarında en önemli unsurlardan biri olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Altay, Burhanizm, Çet Çelpanov, yerelliği canlandırma, millî kimlik.

Ak Cañ / Süt Cañ (Burhanism) as an Enlightenment Movement in Southern Siberia (Altai Region): Formation, Historical Course and Basic Principles

During the Russo-Japanese War (February 8, 1904 - September 5, 1905), the belief system known as Burhanism in the Western literature, but called Ak Cañ (Ak Religion) or Süt Cañ (Süt Religion) by the Altai Turks, emerged. This religion was inspired by the legends about the return of Oirot Kaan, a khan who would return to save his people from oppression, and by some historical figures such as Amir Sanaa and Şunu. Ak Cañ/Süt Cañ (Burhanism) belief emerged and developed among the Altai Turks in 1904. This belief system can also be accepted as the Nativistic Movement, which is seen in different parts of the world. Although Ak Cañ emerged as a reaction to the Russians, everything that is Russian, Christianity, and Altai Shamanism; it has reintroduced some elements of Altai Shamanism over the course of time. It is seen that the attitude against the Russians weakened, especially with the use of Russian words in prayers and the inevitable use of many Russian elements. There are various factors that led to the emergence of this belief system. These can be listed as follows: rage against the Russians; the unjust settlement of the Russians on Altai land; the economic pressure of Russian merchants; the pressure of the missionaries; the weakness of Altai Shamanism against Christianity and its inability to respond to needs; the propaganda of Mongolian Buddhists, and the sympathy for Japan that emerged among the Altai Turks due to the Russian-Japanese tension. Burhanism (Ak Cañ/Süt Cañ), which emerged for these reasons, has become one of the most important elements in the search for identity by Altai Turks after the collapse of the USSR in 1991.

Keywords:

Altai, Burhanism, Chet Chelpanov, revitalizing locality (nativistic movement), national identity,

PDF

___

Anohin, A. V. (1927). Burkhanizm na Zapadnom Altae. Sibirskie Ogni. 5, 162- 167.
Arzytov, V. D. (2018). Voices of the Land, Samizdat, and Visionary Politics: On the Social Life of Altai Narratives. Anthropology & Archeology of Eurasia. Vol. 57, no. 1, 2018, pp. 38–81.
Bakay, N.N. (1926). Legendarniy Oyrot-han. Sibirskie Ogni. no. 4., 117-124.
Balzer, M. M. (2007). Appendix: “White Faith” Ak Jang Commandments, Anthropology & Archeology of Eurasia. Vol. 45, no. 3 (Winter 2006–7), pp. 89–91.
Danilin, A. G. (1993). Burhanizm (Из Истории Национально-Освободительного Движения В Горном Алтае). Ak Çeçek Yay., Gorno-Altayk.
Danilin, A. G. (2008). Burhanizm: Dağlı Altay’ın Tarihindeki Ulusal Bağımsızlık Hareketi. Türk Dünyasında Din ve Gelenek Üzerine, (Derleyen: Engin Akgün), Doğu Kütüphanesi yay., İstanbul, 93-114. (Yazının orijinali için bk. İz İstorii Natsialno Osvoboditelnogo Dvijeniya v Gornom Altaye, GornoAltaysk, Ak çeçek, 1993). Dırenkova, N.P. Kult Ognya u Altaytsev i Teleutov, Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografii T.6.S. 72-74, 77-78.
E.E. Yamayeva-İ.B., Şincin. (1994). Altay-Kep-Kuuçındar. Ak Çeçek Yay., Gorno-Altaysk.
Ekeev, N.V. (1997). Taina Doliny Tereng. Radost ‘poiska istiny (posleslovie k knige), Gorno-Altaisk.
Ekeyev, N.V. (2014). Burhanizm – Belaya Vera (Ak Cañ) Dokumentı i Materialı. Gorno-Altaysk.
Filatov, S.B. (2002). Altai Burkhanizm. Religion and Society. Essays on tehe religious life in modern Russia. M. -SPb. Summer Garden, 146-233.
Güngör, H. (2004). Ak Din (Ak Can = Ak Burhanizm). Türk Dünyası Tarih Dergisi. S. 206, 23-25.
Kincses-Nagy, Ѐ. (2018). Mongolic Copies in Chaghatay. Harrasowitz Verlag, Wiesbaden.
Kos’min, V. K. (2007). Mongolian Buddhism’s Influence on the Formation and Development of Burkhanism in Altai. Anthropology & Archeology of Eurasia, 45:3, 43-72.
Krader, L. (1956). A Nativistic Movement in Western Siberia. American Anthropologist, Volume 58, Issue 2, 282-292.
Lınton, R. (1943). Nativistic Movements. American Anthropologist, Volume 45, Issue 2, 230-240.
Mamet, L.P. (1930, 1994). Oyrotya, Oçerk Natsialno-Osvoboditelnogo Dvijeniya i Grajdanskoy Voynı na Gornom-Altae. Nauçno-İssledovatelskaya Assotsiatsiyapo İzuçeniyu Natsionalnıh i Kolonialnıh Preblem. M.: Nauka i Prosveşçenie, 1930 – Gorno-Altaysk: Ak çeçek, 1994.
Mamet, L.P. (2008). Şamanizme Karşı Savaş. Türk Dünyasında Din ve Gelenek Üzerine, (Derleyen: Engin Akgün), Doğu Kütüphanesi Yay. İstanbul, 79-83.
Muytuyeva, V.A. (1995). İz jizni Argımaya i Mancı Kulcizkih: Sbornik Dokladov Materialov. Gorno-Altaysk
Novikov, İ.V. (1904). Voleniya i Dvijeniya Sredi Altayskogo Yazıçestva v Mae i İyune Goda. Rukopis//Pravoslavnıy Blagovestnik, Nu: 19, 125-132.
Potapov, L. P. (2012). Altay Şamanizmi. (Çev. Metin Ergun), Kömen Yay., Konya.
Sagalaev, A. M. (1984). Mifologiia i Verovania Altaitsev (Tsentralnoaziatskievliianiia). Novosibirsk.
Semenov, A. (1913). Religioznıy Perelom Na Altae, Sibirskiy Arhiv. Nu: 9-11, 388-397 ss.
Sokolov, M. (1913). K İstorii Burhanizma u Altayskih Kalmıkov. Hranitsya v Daetsya s Nekotorım Sokraşçennem – sost.
Şertsova, L.İ. (1997). Taina Doliny Tereng. Gorno-Altaysk.
Şertsova, L.İ. (2010). Burhanizm: İstoki Etnosa i Religii. Tomsk.
Tadina, N.A. (1994). (edt.). Burkhanizm: doklady i materyali. Gorno-Altaysk.
Tadina, N. A. (2006). Ethnic Consolidation and Continuity of Generations in the Comprehension of Burkhanism. Anthropology & Archeology of Eurasia, 45:2, 72-85.
Tadina, N.A. (2013a). Dva Vzglyada na Burhanizm u Altay-Kiji. Sotsialnaya Antropologiya, Tom16 (4), 159-166.
Tadina, N. A. (2013b). Simbolika i Etiçeskie Tsennosti Altaytsev v Praktikah Vozrojdennogo Burhanizma. Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta İstoria , 4(24), 97-100.
Tiukhteneva, S.P. (2006). The “Japanese Trace” in Altai Burkhanizm. Anthropology &Archeology in Eurasia, vol. 45, no. 3 (Winter 2006-7), pp. 35-42.
Veresçagin, V.I. (1908). Ot Barnaula do Mongolii. Altaiskii Sbornik, Barnaul.
Wallace, A. F.C. (1956). Revitalization Movements. American Anthropologist. Volume 58, Issue 2, 264-281.
Verbitsky, V.İ. (2005). Slovar Altayskogo i Aladagskogo Nareçiy Tyurskogo Yazıka. Ak Çeçek Yay., Gorno-Altaysk.
Znamensky, A. (2005. Power of Muth: Popular Ethnonationalism and Nationality Building in Mountain Altai, 1904-1922. Acta Slavıca Iaponica, Tomus 22, pp. 25-52.