Murat ÖZŞAHİN

Başkurtçanın Sözlükleri

Sözlükler, bir dilin söz varlığını başka bir zamana taşıyan temel kaynaklardır. Yazılış amaçlarına göre çeşitlenirler. İlk olarak halklarla ilişki kurma, onları tanıma ve tanıtma maksatları ile yazılmışlardır. Bu temel amaç korunurken zaman içerisinde halkları ve konuştukları dili tahlil etmeye doğru bir yöneliş gösterirler. Kültürün derli toplu tahlilini de sözlükler üzerinden yapmak mümkün olurken sözlükler de kültürün müzeleri hâline gelirler. Elbette Dîvânu Lugâti’t-Türk ve sonraki yüzyıllarda yazılmış abidevi sözlükleri hariç tutarak sözlükçülük ilkelerinin ve uygulamalarının arttığı 19. yy. ve sonrası Türk sözlükçülüğü için önemli bir tarih olmuştur. Edebî dil olma imkânını geç dönemde yakalamış olan, bir başka deyişle lehçeleşme sürecine giren kimi Türk topluluklarının söz varlığını içeren sözlükler, özellikle 19. yüzyılda kendilerini gösterirler. Bu çalışmada da 19. yy. ve sonrasında Başkurt söz unsurlarının belli oranda tespit edildiği sözlükler, bunların içeriği ve niteliği hakkında bilgiler verilmiştir. Sözlükler, türlerine göre yedi başlık altında sınıflandırılmıştır. Bilinen ancak ulaşılamayan sözlüklerin künyeleri ise ilgili başlık altında sunulmuştur. 19. yy.da yazılan sözlükler çoğunlukla iki dilli sözlüklerdir. 20. yy.dan itibaren Başkurtçanın edebî dil olarak tesisi sonucunda açıklamalı sözlükler ve yazım sözlükleri yayınlanır. Yazı dilinin tesisi gerçekleştikten sonra dil bilimsel sözlüklerin yayınlandığı görülür. Terim sözlükleri ise yazı dili sürecinin ardından önce temel bilimlerde daha sonra ise diğer bilim veya sanat alanlarında oldukça yoğundur. İsimler sözlüğü gibi millî dünyanın daha belirgin yansıdığı sözlükler, Sovyet sonrasında daha sık görülür.

Anahtar Kelimeler:

Başkurtça, Başkurt Türkçesi, sözlük, sözlük türleri, leksikoloji, leksikografi

Dictionaries of Bashkir Language

Dictionaries are the basic sources that convey vocabulary to another period of time. They vary in accordance with the spelling purposes. Initially, they were primarily written in relation with people for knowing and introducing them. While sustaining this main purpose, in time, they have inclined to analyze the people and the language they speak. In addition to becoming a museum of a culture, dictionaries can make it possible to analyze the culture properly. Certainly, with the exception of Dīwān lughat at-Turk and other monumental dictionaries that have been written in the following centuries, 19th and 20th centuries became important for Turkish lexicography when lexicography practice and principles increased significantly. Dictionaries of some Turkish communities that found the chance of developing literary language in late eras, reveal themselves in 19th century. In this study, information is given about dictionaries in which Bashkir word phrases in 19th century, their contents and features have been identified to a certain extend. Dictionaries have been classified according to their kinds in seven main titles. The information on dictionaries that are known but could not be reached has been given under the related title. The dictionaries written in 19th century are mostly bilingual. As Bashkir language became a literary language in 20th century, explanatory and spelling dictionaries have been published. It has been observed that linguistic dictionaries were published with the constitution of written language. After the written language process, term dictionaries firstly take place in basic sciences and then other science and art branches intensely. Dictionaries that reflect national world more clearly such as antroponomical dictionaries are seen more frequently after the Soviet period.

Keywords:

Bashkir, Bashkir language, dictionary, dictionary types, lexicology, lexicography,

PDF

___

Agişev, İ. M. ve Zeynullina, G. D. vd. (1996). Başḳortsa-Russa Hüźlěk. Moskva: Russkiy Yazık.
Ahmerov, K. Z. ve Baişev, T. G. vd. (1958). Başkirsko-Russkiy Slovar, Moskva: Gosudarstvennoye İzdatelstvo İnostrannıh i Natsionalnıh Slovarey.
Benson, M. (1995). “A Step Forward in Russian Lexicography”. The Slavic and East European Journal, Vol 39, No 3 Autumn, 431-435.
Böhler, C. (2003). Das russisch-deutsche Wörterbuch von Iwan Pawlowsky -eine metalexikographische Analyse- München: Verlag Otto Sagner.
Dubiçinskiy, V. V. (2008). Leksikografiya Russkogo Yazıka. Moskva: Flinta, Nauka. Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
Krasnıh, V. V. ve İzotov, A. İ. (2000). Lingvistika - Yazık, soznaniye, kommunikatsiya. Moskva: MAKS Press.
Latıpova, R. M. (2013a). Znaçeniye Perevoda ‘Evangeliya’ v İstorii Başkirskogo Literaturnogo Yazıka. XXIX Mejdunarodnaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferantsiya: v Mire Nauki i İskusstva: Voprosı Filologii, İskusstvovedeniya i Kulturologii (23 Oktyabr 2013), Novosibirsk.
Latıpova, R. M. (2013b). “Znaçeniye Başkirsko-Vengerskogo Slovarya V. Prohle V İstorii Başkirskogo Literaturnogo Yazıka”. Vestik Çelyabinskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Filologiya. İskusstbovedinie, No: 35 (326), 85, 76-78.
Öner, M. (1999). “Tatar, Başkurt ve Kazak Sözlükleri”. Kebikeç, 7-8, 115-129.
Özşahin, M. (2016). Başkurtça-Rusça Sözlüklerde Rusça Alıntılara Dair Bir Analiz. Milliyetlerin Kesişme Noktası: Uluslararası İdil Ural Çalıştayı-II (16-17 Ekim 2015) Bildiri Kitabı, Kırklareli Üniversitesi, 173-186.
Sibagatova, R. Yu. (2011). Osobennosti Razvitiya Leksiçeskogo Sostava Başkirskogo Literaturnogo Yazıka v-1920-30-e gg. XX v., Vestnik Baskirskogo Universiteta Jurnal, No 3-1, Tom 16, Ufa.
Unbegaun, B. O. (1971). “Soviet Lexicology in the Sixties”. Monograph Series on Language and Linguistics 22nd Annual Rounda Table, Linguistics: Developments of the Sixties – Viewpoints fort he Seventies, Washington D.C.: Georgetown University Press.
Zeynullina, G. D. (2002). Urıssa-Başḳortsa Těl Ġilěmě Těrmindarı Hüźlěgě. Öfö: Başkort Devlet Universitetı Neşriyeti.
Kagarmanov, G. G. “Leksikologiya”. http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/ article/8-statya/7750-leksikologiya erişim tarihi: 17.05.2020
OXD, www.oxforddictionaries.com erişim tarihi: 20.04.2016