Oktay BOZAN

XIX. YÜZYILIN İKİNCİ YARISINDAN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONUNA KADAR SAMSUN VE ÇEVRESİNDE TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ

Anadolu'ya açılan önemli ihracat ve ithalat limanı olan Samsun, XIX.yüzyılın sonlarından itibaren Ermeni komitacılar tarafından önemli bir üs haline getirilmiştir ve 1895 yılında Anadolu'nun pek çok yerinde olduğu gibi Samsun ve çevresinde de Müslümanlarla Ermeniler arasında birtakım huzursuzluklar ortaya çıkmıştır. Samsun, Ünye, Çarşamba, Havza ve Vezirköprü'de meydana gelen olayda birtakım ölümler meydana gelmiş ve evler yağmalanmıştır. Birinci Dünya Savaşı'nın başlamasıyla Samsun ve çevresindeki Ermeniler komitacıların talimatları gereğince, iç kısımlardaki Ermenilere silah ve mühimmat nakliyatında yardımcı olmuşlardır. Osmanlı Devleti'nin 1 Haziran 1915 tarihinde yürürlüğe giren Sevk ve İskân Kanunu gereğince Samsun ve çevresindeki Ermeniler de tehcire tabi tutmuştur. Ancak Birinci Dünya Savaşı'nın sona ermesi üzerine tehcir edilen Ermenilerin geri dönmelerine izin verilmiş ve bu kapsamda Samsun'dan başka mahallere sevk edilen Ermenilerin bir kısmı geri dönmüştür

The Turks - Armenian Relations In Samsun And Its Neighbourhood From The Second Half of 19th Century to The End of 1st World War

Being an important inport and export harbour opening to Anatolia, Samsun was converted to a significant center by Armenian secret groups from the end of 19th century and then as in many places of Anatolia in 1895 some unrest between Armenians and Muslims broke out in Samsunand its neighbourhood. In the events took place in Samsun, Ünye, Çarşamba,Hawza and Vezirköprü there were some casulties and lootings. Withthe outbreak of 1st World war Armenians in Samsun and its neighbourhood- due to the misleading instructions of secret groups - provided weaponsand arsenal with the other Armenians living in internal parts of Anatolia.According to the Law of Conveyance and Settlement enacted by OttomanState on 1st June 1915, Armenians in Samsun and its neighbourhood weresubjected to forced migration, too. However, with the end of 1st World War,those Armenians who had been forced to migrate were allowed to get back,and thus some of those Armenians who were setteled in some other districtsgot back to Samsun.

PDF

___

BOA, A.MKT.MHM., 548/32; BOA, A.MKT.MHM, 729/13; BOA, A.MKT.MHM, 709/18; BOA, A.MKT.MHM, 663/3; BOA, A.MKT.MHM., 663/40; BOA, A.MKT.MHM., 663/3; BOA, A.MKT.MHM., 664/4; BOA, A.MKT. MHM., 610/7; BOA, A.MKT.MHM., 715/15; BOA, A.MKT.MHM., 714/17; BOA, A.MKT.MHM., 715/15; BOA, A.MKT.MHM, 661/22; BOA, A.MKT.MHM, 613/17; BOA, A.MKT.MHM., 542/28; BOA, A.MKT.MHM, 652/2; BOA, DH.ŞFR, 52/96, 97, 98; BOA, DH.ŞFR, 55-A/116; BOA, DH.ŞFR, 54/308; BOA, DH.ŞFR, 52/282; BOA, DH.ŞRF, 78/47; BOA, DH.ŞRF, 98/340; BOA, DH.ŞFR, 50/209; BOA, DH.ŞFR, 54/87; BOA, DH.ŞRF, 54/87; BOA, DH.ŞRF, 54/337; BOA, DH.ŞRF, 54A/157; BOA, DH.Ş- FR, 54/136; BOA, DH.ŞFR, 54/202; BOA, DH.ŞFR, 54/287; BOA, DH.ŞFR, 54-A/252; BOA, DH.ŞFR, 58/70; BOA, DH.ŞFR, 60/41; BOA, DH.ŞFR, 54/439; BOA, DH.ŞFR, nr. 920; BOA, DH.ŞFR, 61/71; BOA, DH.ŞFR, nr. 1338; BOA, DH.ŞRF, 69/245; BOA, DH.ŞFR., 61/254; BOA, DH.ŞFR, 54-A/392; BOA, DH.ŞFR, 55/256; BOA, DH.ŞFR, 79/14; BOA, DH.ŞFR, 76/48; BOA, DH.ŞFR, 61/10; BOA, DH.ŞFR, 56/179; BOA, DH.ŞFR, 64/163; BOA, DH.ŞRF, 88/23; BOA, DH.KMS, 53-2/3-6; BOA, DH.ŞRF, 95/32; BOA, DH.ŞRF, 95/85; BOA, DH.ŞRF, 77/5; BOA, DH.ŞFR, 79-A/139; BOA, DH.EUM.AYŞ., 4/90; BOA, DH.EUM.AYŞ., 4/45; BOA, DH.EUM.AYŞ., 6/35; BOA, DH.EUM.AYŞ., 4/45; BOA, DH.EUM. AYŞ., 6/35; BOA, DH.TMIK.M, 7/75; BOA, DH.TMIK.M, 9/40; BOA, DH.TMIK.M, 9/19; BOA, DH.TMIK.M, 10/40; BOA, DH.TMIK.M, 1/6; BOA, Y.PRK.ASK, 108/63; BOA, Y.PRK. ASK, 108/101; BOA, Y.PRK.ASK, 109/69; BOA, İ.HUS, 33/1312/B-032; BOA, İ.HUS, 42/1313.R/10; BOA, İ.HUS, 42/1313.R/1; BOA, DH.EUM., 2. ŞB, 69/13; BOA, DH.EUM., 2. ŞB, 17/32; BOA, DH.EUM, 2. Şb. 69/8; BOA, DH, KMS., 18/27; BOA, DH.KMS., 50- 1/62; BOA, HR.MÜ, 43/34; BOA, HR.MÜ, 71/11; BOA, DH.UMVM, 89/67-4; BOA, DH, UMVM, 159/33-3; BOA, Y.MTV, 143/26; BOA, Y.MTV, 96/43; BOA, DH.H., 38/2; BOA, DH.H., 38/2; BOA, ZB, 616/129; BOA, ZB, 636/34; BOA, Y.PRK.UM, 17/109; BOA, Y.PRK. UM, 35/95; BOA, Y.PRK.BŞK., 44/35; BOA, Y.PRK.BŞK., 33/80; BOA, Y.PRK., 108/62; BOA, Y.PRK.HR, 29/29; BOA, Y.PRK.MYD, 17/17; BOA, Y.A.RES, 74/9; BOA, Y.PRK.DH., 7/8; BOA, DH.ŞFR, 50/209; BOA, DH.EUM, EMN, 88/33; BOA, DH.MKT, 236/11; BOA, DH.KMS., 50-1/62; BOA, YEE., 459/8; BOA, YEE, 47/82; BOA, HR.SYS, 2876/2-4; BOA, DH.EUM.EMN, 88/33; BOA, DH.MB.HPS, 81/58-4; BOA, MVM, 198/163.
AKÇORA, Ergünöz: “Fırat Havzası’nda Ermeni Propagandası ve Mektuplar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 49, İstanbul, 1987.
AKÇORA, Ergünöz: “Harput’ta 20. Yüzyıl Başlarına Kadar Türkler İle Ermeni Toplumunun Sosyo-Ekonomik Durumu ve Ermeni İsyanları”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 58, İstanbul, 1989.
AKÇORA, Ergünöz: “Van ve Çevresinde 19. Yüzyıl Sonu - 20. Yüzyıl Başında Türk-Ermeni İlişkileri”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 65, İstanbul, 1990.
AKÇORA, Ergünöz: “Yaşayanların Dilinden Belgelerle Van ve Çevresindeki Ermenilerin Yaptığı Katliamlar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 131, İstanbul, 2001.
Ana Britannica, “Samsun”, Cilt: XIX, İstanbul, 1990.
Ana Britannnica, “Canik Sancağı”, Cilt: V, İstanbul, 1990.
AYDIN, Mithat: Bulgarlar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2008.
BABACAN, Hasan: “Birinci Dünya Harbinde Samsun ve Çevresinde Ermeni Tehciri Uygulamaları Üzerine Birkaç Belge”, Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu, 4-6 Mayıs 2006.
BAKAR, Bülent: Ermeni Tehciri, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2013.
BEYOĞLU, Süleyman: “1915 Tehciri Hakkında Bazı Değerlendirmeler”, Ermeni Meselesi Üzerine Araştırmalar, İstanbul, 2001.
CARTHY, Justin Mc.: Müslümanlar ve Azınlıklar, İnkılâp Yayınları, İstanbul, 1998.
ÇADIRCI, Musa: “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Karadeniz Kentleri (Trabzon ve Samsun)”, İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (Uluslararası 1), (1-3 Haziran 1988), Samsun, 1990.
ÇİÇEK, Kemal: Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917, TTK, Ankara, 2005. Ermeni Komitelerinin A’mâl ve Harekât-ı İhtilâliyyesi (İ’lân-ı Meşrûtiyet’den Evvel ve Sonra), Hazırlayan: H. Erdoğan Cengiz, Ankara, 1983.
ERYILMAZ, Bilal: Osmanlı Devletinde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, İstanbul, 1996.
GÖYÜNÇ, Nejat: Osmanlı İdaresinde Ermeniler, İstanbul, 1983.
GÜLER, Ali - AKGÜL, Suat: Sorun Olan Ermeniler, Ankara, 2007.
GÜRÜN, Kamuran: Ermeni Dosyası, TTK, Ankara, 1983.
HALAÇOĞLU, Ahmet: 1895 Trabzon Olayları ve Ermenilerin Yargılanması, Bilgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul, 2005.
HÜSEYİN NAZIM PAŞA: Ermeni Olayları Tarihi, C. II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 15, Ankara, 1998.
İSKENDER, Pelin: “Berlin Antlaşması’ndan Sonra Samsun ve Çevresinde Ermeni Olayları”, Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu, 4-6 Mayıs 2006.
KARACA, Ali: “Tehcire Giden Yolda Ermeni Meselesine Bir Çözüm Projesi ve Reform Müfettişliği (1878-1915)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 131, İstanbul, 2001.
KARAGÖZ, Rıza: “Canik Sancağı’nda Ermeni Çeteleri’nin Faaliyetleri (1894-1896)”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 11, Samsun, 1998.
KILIÇ, Davut: Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk Araş- tırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2012.
METİN, Halil: Türkiye’nin Siyasî Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olayları, İstanbul, 1997.
ORTAYLI, İlber: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: IV, İstanbul, 1985.
Osmanlı Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Mü- dürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 14, Ankara, 1995.
ÖZGER, Yunus: 1895 Bayburt Ermeni Ayaklanmaları, İstanbul, 2007.
PARLATIR, İsmail: Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınları, Ankara, 2011.
SARINAY, Yusuf: “Osmanlı Belgelerine Göre Ermeni Tehciri”, Türk-Ermeni İlişkilerinde Yeni Yaklaşımlar, Yay. Haz. Şafak Ural - Feridun Emecen - Mustafa Aydın, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2008.
SARINAY, Yusuf: “Ermeni Tehciri ve Yargılamalar 1915-1916”, Türk-Ermeni İlişkilerinin Gelişim ve 1915 Olayları Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Edit: Hale Şıvgın, Ankara, 2006.
SÜSLÜ, Azmi: Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1990.
ŞAŞMAZ, Musa: İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliam İddiaları (1878-1914), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2013. Takvîm-i Vekâyi, 19 Mayıs 1331.
URAS, Esat: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul, 1987.
YAMAN, Abdullah: Ermeni Meselesi ve Türkiye, İstanbul, 1973.
YILMAZ, Özgür: “Arşiv Belgelerinde Samsun: Şehirde Fransız Konsolosluğunun Kurulması ve Şehrin Durumu”, Samsun Sempozyumu 13-16 Ekim 2011, Edit: Mahmut Aydın - Bekir Şişman - Selahattin Özyurt - Hasan Atsız, Cilt: III.