Mehmet ÇERİBAŞ

Manas destanı'nın Sagımbay Orozbakov varyantında aidiyet duygusu ve Türk kimliği

Kahramanlık Destanları dost-düşman zıtlığı temelinde oluşturulan vakalar üzerine kuruludur. Bu nedenle bu tip destanlar millî duyguların, birliğin ve tefekkürün en yoğun yaşatıldığı eserler olarak görülebilir. Tarihî gerçeklik temeline dayanan ancak tarihin sis bulutu şeklinde yer aldığı bu metinler, ait olduğu topluluğun kültürel dokusunu, sosyo-psikolojik yapısını en ince ayrıntısına kadar tasvir etmesiyle de önem arz etmektedir. Kahramanlık destanlarının sosyo-psikolojik yönlerinden biri de etnik aidiyet meselesinde halkın bakış açısını göstermesi ve halkın kendini bu temelde nerede gördüğünün izahını yapmasıdır. Kırgız kahramanlık destanlarından en ünlüsü olan Manas Destanının Sagımbay Orozbakov varyantı, Sovyet politikaların tam yerleşmediği bir dönemde (1922-1926) derlenmesi açısından genelde Türkistan Türklerinin, özelde de Kırgızların İslâm ve Türklük kavramına yaklaşımlarını veaidiyet duygularını görmek açısından önemli ipuçları vermektedir. Özbek bir molladan dersler alan Sagımbay Orozbakov, Ebulgazi Bahadır Han Şecerecilik Mektebine mensup olarak yetişmiş, Çağatay Türk Edebiyatı metinlerini tanımış, İslâm kaynaklı eserleri takip etmiştir. Bu açıdan Manas Destanının Sagımbay varyantı, Kırgızların o dönemde İslam ve Türklük meselesine yaklaşımlarını ve Türkistan coğrafyasındaki genel manzarayı göstermek açısından kayda değer materyaller sunmaktadır. Bu materyaller, o günden bugüne Sovyetlerin milletsizleştirme ve dinsizleştirme politikalarında ne kadar başarılı olduklarını görmek açısından da bir ölçme aracı olarak kullanılabilir. Bu çalışma, Manas Destanının Sagımbay Orozbakov varyantı üzerinden destanın yazıya aktarıldığı dönemde Kırgızistan ve Türkistandaki dini ve milli düşünce ve duyguların görülmesi ve Sovyet ideolojisinin bu referansları nasıl yok ettiğinin manzarasını sunacaktır.

Sense of belonging and Turkish identity on the variant of Sagımbay Orozbekov s Manas epic

Heroic epos are built on the cases which is based on the contrast of friends and enemies. Therefore this type of epics can be seen as the works that kept alive the most intense contemplation of the confederation and national feelings. Based on historical authencity, but these texts which was in the mist of history is important to describe cultural fabric of society, socio- psychological framework with the most minute detail. One of the aspects of socio psychological heroic epics is to represent the point of view of its people and description of where people feel themselves on the ethnicity issue. Sagımbay Orozbekov variant of most famous Kyrgyz epic Manas gives important hints to check the feelings of belonging in general, concepts of Islam and Turkisness of Kyrgyz s point of view in particular on the period when the Soviet policies haven t been built fully. Sagımbay Orozbekov who took courses from Ozbek molla educated at Ebulgazı Bahadırhan clerical school, recognized chagatai Turks texts and followed the works of Islamıc origin. From this aspect the variant of Sagımbay Orozbekov s Manas Epic offers significant materials to show the general views in Turkistan geograpy and approaches to the issue of Islam and Turkisness of Kyrgyz. These materials can be used as a measurement tool see how Soviets have been successfully at their religionasation and disnationalism policies. This study represents how the Soviet ideology eridicated views of these references and to see the religious and national feelings and thoughts.

PDF

___

Aça, Mehmet, Orta Asyada Uluslaşma Süreci ve Türkiyat Araştırmalarında Rus İlminskiy ve Ardıllarının Rolü, Orta Asyanın Sosyo-Kültürel Sorunları: Kimlik, İslam, Milliyet ve Etnisite, (hzl. Ertan Efegil, Pınar Akçalı), Gündoğan Yay., İstanbul, 2003.
Akmataliyev, A., Oruzbayeva, B., Tursunov, A., Sıdıkov, C., Musayev, S., Sadıkov, T., Azırkı Kırgız Adabiy Tili, Bişkek, 2009.
Akmataliyev, Caynakova v.d., Kırgız Adabiyatının Tarıhı, II. Tom, Bişkek, 2004.
Aliyev, S., Kulmatov, T., Manasçılar Cana İzildööçülör, Bişkek, 1995.
Asanaliyev, K., Bayhodcoyev, S., Taştemirov, C., Musayev, S., Kebekova, B., Akındar Çıgarmaçılıgının Tarıhının Oçerkteri, Frunze, 1988.
Asanov, Ü.A., Kırgız Tarıhı Entsiklopediyası, Bişkek, 2003.
Aulebekova, Şınar, Kazaklara ve Diğer Topluluklara Kiril Alfabesinin Kullandırılmasına Dair N.İ. İlminskinin Düşünceleri, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 148, Şubat 2004.
Bennigsen, Alexandre De, Çarlık ve Sovyet Hâkimiyeti Altındaki Türkler, (çev. Kemal Aytaç), Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 41, Nisan 1986.
Buçirun, N.Y., Bayırkı Mezgilde Orto Aziyada Caşagan Elder Tuuraluu Malımattardın Cıynagı, Kırgızdar, (hzl. Keŋeş Cusupov), I. Tom, Bişkek, 1991.
Canpolat, Mustafa, Çağatay Dili ve Edebiyatı, Türkler Ansiklopedisi, 8. Cilt, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
Çeribaş, Mehmet, Kırgız Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı (İnceleme- Transkripsiyonlu Metin-Tıpkıbasım), Yayımlanmış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2010.
Çeribaş, Mehmet, Kırgız Destancılık Geleneği ve Er Soltonoy Destanı, TKAE Yay., Ankara, 2011.
Çorotekin, Tınçtıkbek, Kırgızistan Cumhuriyeti, Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay., Ankara, 2002.
Çorotekin, T.N., Ömürbekov, Kırgızdardın Cana Kırgızstandın Tarıhı, Bişkek, 2008.
Dilaçar, A., Kutadgu Bilig İncelemesi, TDK Yay., Ankara, 1995.
Düyşaliyev, K., Kırgız El Muzıkası, Bişkek, 2007.
Ercilasun, Ahmet Bican, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Kadar Türk Dili Tarihi, Akçağ Yay., Ankara, 2008.
Ergin, Muharrem, Doğu Türkçesi (Çağatayca), Türk Dünyası El Kitabı, II. Cilt, TKAE Yay., Ankara, 1992.
Hayit, Baymirza, Türkistan Terimi Üzerine, Türk Dünyası Araştırmaları, Nisan 1988.
Kara, Füsun, Rusyanın Kırgızistandaki Koloni Siyaseti (1852-1917), F.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, C. 17, S. 2, Elazığ 2007.
Karatayev, O., Salaydin Eraliyev, Kırgız Etnografyası Boyunça Sözdük, Bişkek, 2005.
Kayıpov, Sulayman, Folklor Üzerine Yazılar, Bişkek, 2009.
Kırgız-Sovet Entsiklopediyası, 4. Tom, Frunze, 1974.
Kırgızdar, İstoriya Sibiri s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney adlı kitaptan, çev: Asanbay Nuruşev, Kırgızlar, (hzl. Keŋeş Cusupov), I. Tom, 1991.
Manas Entsiklopediyası, II. Tom, Bişkek, 1995.
Musayev, Kırbaşev, Caynakova, Sadıkov, Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, I. Tom, Bişkek, 1995.
Musayev, Sarıpbekov, Abdıldayev, Sadıkov, Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, II. Tom, Bişkek, 1995.
Musayev, Sarıpbekov, Abdıldayev, Sadıkov, Kırbaşev, Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, III. Tom, Bişkek, 1995.
Musayev, Sarıpbekov, Abdıldayev, Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, IV. Tom, Bişkek, 1997.
Musayev, Mederaliyev, Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, V. Tom, Bişkek, 2006.
Musayev, Samar, Manas: Kırgız Elinin Baatırdık Eposu, VI. Tom, Bişkek, 2006.
Osmonov, Ö.C., Kırgızstan Tarıhı (Bayırkı Doordon Azırkı Mezgile Çeyin), Bişkek, 2007.
Özkan, İsa, Bengü İzler, Ankara, 2007.
Şeriyev, C., Muratov, A., Kırgız Adabiyatı Terminderdin Tüşündürmö Sözdügü, Biş- kek, 2003.
Temur, Nezir, Folklor ve İdeoloji, TKAE Yay., Ankara, 2011.
Tombak, Fatma, 20. Yüzyıl Sovyet Rusyasında Din, İslamiyet ve Nüfus Üzerine Bir Değerlendirme, History Studies (International Journal of History), 3/2, 2011.
Yalçınkaya, Alâeddin, Günümüzde Türkistan ve Orta Asya, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 115, Ağustos 1988.
Yüce, Mehmet, Kırgız Türklerinin Ulusal Kimlik Politikaları, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 162, Haziran 2006.
Zulpiharov, A., Artıkbayev, K., Asanaliyev, K., Baygaziyev, S., İmanaliyev, K., İşekeyev, N., Muratov, A., Adabiyat (Orto Mektepterdin 11 Klassı Üçün Okuu Kitebi), Taşkent, 2005.