Gölbaşı halk kültüründe halk inanışlarının eski Türk inançları bağlamında değerlendirilmesi

Türkler İslâmiyet’in kabulünden evvel, daha çok, Gök Tanrı, Budizm ve Maniheizm gibi dinlere tâbi olmuşlardır. Orta Asya’dan Anadolu’ya yapılan göçler ve İslâm’ın kabulü, eski inançların zihinlerdeki izlerini silememiştir. Doğum, evlenme ve ölüm gibi insan hayatının önemli geçiş dönemlerine akseden bu inanışlar, çeşitli pratikler dâhilinde canlılığını halen korumaktadır. Bu çalışmada, Adıyaman iline bağlı Gölbaşı ilçesinde tespit edilen halk inanışları ile bazı âdet ve gelenekler ele alınmıştır. İlçe halk kültüründe önemli bir yeri olan bu inanışlar, Türklerin mensubu oldukları eski dinleri ile İslâm’a dayalı inanışlardır. Burada incelediğimiz halk inanışları ile bunlara dayalı uygulamalar, büyük ölçüde İslâm öncesi Türk inanışlarının kalıntılarıdır. Yer, gök, su, ağaç, ateş, demir ve atalar kültü gibi yardımcı iyeler, Gök Tanrı inancıyla bağlantılı olup Gölbaşı’nda bu iyelerden her türlü temenninin gerçekleşmesi noktasında yardım istenmektedir.

Evaluation of folk beliefs in the Golbasi's public culture on the basis of old Turk religions

Turks mostly believed Sky God, Buddhism and Manichaeism before accepting Islam. The big immigration from Central Asia to Anatolia was not able to erase the effects of old believes. These old believes that are reflecting to the important transition periods of human life such as parturition, marriage and death, still can find life. In this study, some of the folk believes and traditions which are still can find application in the Gölbaşı town of Adıyaman city, have been investigated. This believes that have important role in the town culture, are based on Turks’s old religions and Islam. Investigated folk religions and their applications are the remainder of pre-Islam Turk believes. Ground, sky, water, tree, fire, iron and ancestors cults are connected to Sky God and still used to ask help to realize every kind wishes in Golbasi.

PDF

___

Akalın, L. Sami, Türk Folklorunda Kuşlar, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1993.
Altıntaş, Ayten, “Eski Türk Kültüründe Hayat Ağacı ve Ölümsüzlük Otu”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 51, Aralık 1987, s. 143- 156.
Ata, Ahmet, “Türkmenlerde Tuzun Kutsallığı”, Tuz Kitabı, Ed: Emine Gürsoy Naskali, Mesut Şen, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2004, s. 87-92.
Baraz, Nesrin, Halkbilimine Genel Bakış, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1998.
Boratav, Pertev Naili, 100 Soruda Türk Folkloru: İnanışlar, Töre ve Töreler, Oyunlar, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1994.
Buluç, Sadettin, “Şaman”, İslâm Ansiklopedisi - İslâm Âlemi, Tarih, Coğrafya, Etnografya ve Biyografya Lügati, 11. Cilt, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1979, s. 310-335.
Dilek, İbrahim, “Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler”, http://www.yesevi.edu.tr/yayinlar/view_file.php?file_id=130, s. 33-52.
Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük - Türkçe/Osmanlıca/Yabancı Dillerden Türkçeye Geçen ve En Çok Kullanılan Kelimeler, Birlik Yayınları, İstanbul, 1986.
Eliade, Mircea, Şamanizm: İlkel Esrime Teknikleri, Çev: İsmet Birkan, İmge Kitabevi, Ankara, 2006.
Er, Piri, “Türklerde Ağaç Kültü ve Bunun Anadolu Alevi İnancındaki İzleri”, Türk Halk Kültürü Araştırmaları 1994, Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1996, s. 61-75.
Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2004.
Eröz, Mehmet, Eski Türk Dini (Gök Tanrı İnancı) ve Alevîlik-Bektaşilik, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1992.
Ersoylu, Halil, “Türk Dünyasının İnanç ve Yaşayışındaki Bazı Kuşlar”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 17, Nisan 1982, s. 167- 192.
Eyuboğlu, İsmet Zeki, Anadolu İnançları -Anadolu Mitologisi- İnanç- Söylence Bağlantısı, Geçit Kitabevi, İstanbul, 1987.
Eyuboğlu, İsmet Zeki, Anadolu Uygarlığı, Der Yayınları, İstanbul, 1997.
Gökalp, Ziya, Türk Medeniyeti Tarihi, Hazırlayanlar: Kâzım Yaşar Kopraman- Afşar İsmail Aka, Kültür Bakanlığı, Ziya Gökalp Yayınları, İstanbul, 1976, s. 40, 116, 117.
Göksu, Cebrail, “Adıyaman İli Gölbaşı İlçesi’nin Tarihi, Sosyo-Ekonomik, Kültürel Yapısı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlköğretim Anabilim Dalı, Niğde, 2008.
Gömeç, Sadettin, Uygur Türkleri Tarihi ve Kültürü, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1997.
Gömeç, Sadettin, Kök Türk Tarihi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999.
Gömeç, Sadettin, “Şamanizm ve Eski Türk Dini”, Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1998, Sayı 4, http://egitimdergi.pamukkale.edu.tr/makale/say%C4%B145/7- %C5%9EAMAN%C4%B0ZM%20VE%20ESK%C4%B0%20T%C3%9CRK%20 D%C4%B0N%C4%B0.pdf, s.38-50.
Günay, Vehbi, “Türk Sosyo-Kültürel Hayatında Tuzun Yeri”, Tuz Kitabı, Ed: Emine Gürsoy Naskali, Mesut Şen, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2004, s. 105-112.
Hey’et, Cevat, Türklerin Tarih ve Kültürüne Bir Bakış, Çev: Melek Müderriszade, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1996.
Işık, Ramazan, “Türklerde Ağaçla İlgili İnanışlar ve Bunlara Bağlı Kültler”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9:4, 2004, http://web.firat.edu.tr/ilahiyat/DergiYazilari/09-2_2004/07RamazanIsik.pdf., s. 89-106.
İbrayev, Şakir, “Orta Asya Şamanizminin Özellikleri”, Uluslararası Türkistan Halk Kültürü Sempozyumu 25-27 Ekim 2000, Marmaris-Muğla, Muğla Üniversitesi Yayınları, Muğla, 2001.
İnan, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm; Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1995.
İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, C. II, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
İnan, Abdülkadir, Makaleler ve İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1987.
Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2000.
Kafesoğlu, İbrahim, Eski Türk Dini, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1980.
Kaşgarlı, Aktok Mehlika, “Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Tarihi İnanç Yapısı”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 40, Şubat 1986, s. 39-75.
Kalafat, Yaşar, Doğu Anadolu’da Eski Türk İnançlarının İzleri, Babil Yayıncılık, Ankara, 2006.
Kalafat, Yaşar, Balkanlardan Uluğ Türkistan’a Türk Halk İnançları II (Kaşkayiler-Terekemeler-Elsevenler-Karakoyunlular-Kiresunlular-Avşarlar- İsmaili-Hazaralar-Kengerliler-Caferiler-Karamanlılar-Nigariler-Ayrımlılar- Kekailer-Şebekler-Mavıllar-Sarulular), Babil Yayıncılık, Ankara, 2005.
Kalafat, Yaşar, İslâmiyet ve Türk Halk İnançları, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1996.
Kırımlı, Yüksel, “İnanç, Nazar ve Nazara Karşı Tuz”, Tuz Kitabı, Ed: Emine Gürsoy Naskali, Mesut Şen, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2004, s. 65-73.
Köksal, M. Âsım, İslâm Tarihi; Hz. Muhammed (As.) ve İslâmiyet; Mekke Devri, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1981.
“Kur’an-ı Kerîm ve Türkçe Açıklamalı Meali”, Hazırlayanlar: Prof. Dr. Ali Özek, Prof. Dr. Hayrettin Karaman, Doç. Dr. Ali Turgut, Doç. Dr. Mustafa Çağrıcı, Doç. Dr. İbrahim Kâfi Dönmez, Doç. Dr. Sadreddin Gümüş, Hâdimü’l-Harameyni’ş-Şerîfeyn Kral Fehd Mushaf-ı Şerif Basım Kurumu, Medine-i Münevvere, 1992.
Nemeth, Gyula, “Şaman Kelimesinin Kökeni Üzerine: Türkçe, Moğolca Ses Tarihi İçin Birkaç Not”, Çev: Özlem Nemutlu, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 139, Ağustos 2002, s. 195-200.
Ögel, Bahaeddin, İslâmiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi; Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
Ögel, Bahaeddin, Türk Mitolojisi, C. I, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1971.
Örnek, Sedat Veyis, Türk Halkbilimi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000.
Radloff, W., Sibiryadan, C. III, Çeviren: Prof. Dr. Ahmet Temir, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1994.
Rasonyı, Laszlo, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1996.
Sarıkçıoğlu, Ekrem, Başlangıçtan Günümüze Dinler Tarihi, Fakülte Kitabevi, Isparta, 2004.
Sarıkçıoğlu, Ekrem, Din Fenomenolojisi: Dinlerin Mahiyeti ve Tezahür Şekilleri, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, Isparta, 2002.
Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler): Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1992.
Şeşen, Ramazan, İbn Fazlan Seyahatnamesi, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1995.
Tanyu, Hikmet, “Şamanlık veya Şamanizm”, Türk Ansiklopedisi, Cilt: XXX, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1981, s. 203-205.
Uraz, Murat, Türk Mitolojisi, Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul, 1967.
Yılmaz, Mehmet Ali, “Aladağ Halk Kültürü Araştırması”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Adana, 2005.
Kaynak Kişiler:
Abdulmuttalip Kuşçu, Balkar Kasabası, 1941 Doğumlu, İlkokul Mezunu, Çiftçi.
Ayşe Fatma Yılmaz, Balkar Kasabası, (H) 1332 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.
Döndü Erdoğan, Yukarı Çöplü Köyü, 1942 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.
Dursun Karaoğlan, Akçabel Köyü, 1943 Doğumlu, Okuryazar, Çiftçi.
Elif Kaydu, Yaylacık Köyü, 1939 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.
Fatma Ceviz, Belören Kasabası, 1935 Doğumlu, İlkokul Mezunu, Ev Hanımı.
Mehmet Demir, Akçabel Köyü, 1954 Doğumlu, İlkokul Mezunu, Çiftçi.
Mehmet Taş, Ozan Köyü, 1940 Doğumlu, İlkokul Mezunu, Emekli.
Memet Tumay, Akçabel Köyü, 1946 Doğumlu, İlkokul Mezunu, Çiftçi.
Muhterem Teymur, Bağlarbaşı Köyü, 1952 Doğumlu, Ortaokul Mezunu, Çiftçi.
Salim Kılıç, Belören Kasabası, 1963 Doğumlu, İlkokul Mezunu, Memur.
Suzan Orhan, Belören Kasabası, 1954 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.
Şerife Çelik, Çatalağaç Köyü, (H) 1337 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.
Ümmü Kıvanç, Harmanlı Kasabası, (H) 1337 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.
Veysel Demir, Yukarı Çöplü Köyü, 1953 Doğumlu, Sanat Enstitüsü Mezunu, Emekli.
Zeliha Han, Yarbaşı Köyü, 1925 Doğumlu, Okuryazar Değil, Ev Hanımı.