Divanü lügati't-Türk ve Uygur sözlü kültüründe İskender Zülkarneyn

Türkçenin ilk sözlüğü ve ansiklopedisi olarak kabul edilen Divanü Lüga- tit-Türk, Türk kültürünün zengin dil ve edebiyat hazinesini barındırmakta- dır. Türk boylarının yerleşim yerlerinden yaşam biçimlerine, ad alma şekille- rinden kahramanlarına ve sözlü anlatmalarına kadar her konuda bilgi sahi- bi olabildiğimiz bu eserde, Uygur Türkleri hakkında da önemli bilgiler yer al- maktadır. Eserde, Uygur adı başta olmak üzere, çeşitli adlandırmalarda ve savaşlarda karşımıza çıkan tarihî kahramanlardan biri ise İskender Zül- karneyndir. İskender Zülkarneyn, Divanü Lügatit-Türkte bir savaş kahra- manı olduğu kadar kültür-medeniyet kahramanı olarak da karşımıza çık- maktadır. Eserde, Uygur , Çigil , Türkmen ve Öge maddelerinin açıkla- masında İskender Zülkarneyn adı geçmektedir. Ayrıca tarihî olayların anla- tımında ve yer adlarının oluşmasında da sık sık İskender Zülkarneyn ismi yer alır. Uygur Türkleri arasında günümüzde de İskender Zülkarneyn ve onun hayatı hakkında çeşitli anlatmalar mevcuttur. Bu anlatmalar, onun fi- zikî özellikleri, yaptığı savaşlar ve Uygur Türkleri ile olan ilişkilerini konu al- maktadır. Makalede ilk önce İskender Zülkarneynin kimliği üzerinde durula- cak, daha sonra da Divanü Lügatit-Türk ve Uygur sözlü anlatmalarından hareketle onun Türk kültür tarihindeki yeri ve önemi değerlendirilecektir.

Iskender Zulkarneyn in divanu lugati t Turk and Uighur oral culture

Divanü Lügati t-Türk, which is considered the first dictionary and encyclopedia of Turkish, include a rich collection of vocabulary of the Turkish language and literature. This work offers invaluable information abo- ut the Uighur Turks; moreover, it provides its reader with important data regarding the Turkish tribe settlements, their ways of life, their ways to be given a name, their heroes to their oral narrations. İskender Zülkar- neyn, with the name Uighur in particular, is one of the historical heroes that we encounter in various events of wars and naming in this work. Is- kender Zulkarneyn is depicted not only a war hero, but also he is also considered to be a hero of cultural and civilization in this work. The nameIskender Zulkarneyn can be found in the explanation of the entries:Uygur , Çigil , Türkmen and Öge in this work. Furthermore, this na- me can frequently be found in the historical narration and place names. Among the Uighur Turks nowadays, there are also various narrations about Iskender Zulkarneyn and his life. These narrations deal with his physical characteristics, his wars and his relations with the Uighur Turks. This article first deals with the identity of Iskender and Zulkarneyn and then seeks to evaluate his place and significance in the Turkish cultu- ral history based on the Uighur oral narrations and Divanü Lügati t-Türk.

PDF

___

Arrianos, Flavius, İskenderin Seferi (Alexandrou Anabasis), Çev: Furkan Akderin, Alfa Yayınları, İstanbul 2005.
Avcı, İsmail, Mesneviden Hikâyeye İskender-i Zülkarneyn: Doğum, Ad Verme, Hükümdarlık, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, Sayı: 61, 2012.
Baydemir, Hüseyin, Özbekistanda İskender, Zülkarneyn, Lokman Hekim ve Hatem Tay ile İlgili Halk Anlatıları, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 41, Erzurum 2009.
Derviş, Emet, Rivayetlerdiki Yecüci-Mecüciler, Miras, S. 4, 2001.
Divanü Lûgatit-Türk Tercümesi Cilt: I, III, Çev: Besim Atalay, TDK Yayınları, Ankara 1992.
Ekici, Metin, Türk Sözlü Geleneğinde Anlatıcılar ve Anlatmalar Arasındaki İlişkiye Art Zamanlı (Diyakronik) ve Eş Zamanlı (Senkronik) Bir Bakış, Prof. Dr. Fikret Türkmen Armağanı, İzmir 2005.
Ekincikli, Mustafa, Türk Ortodoksları, Siyasal Kitabevi, Ankara 1998.
Ercilasun, Ahmet B., Şu Destanı Hakkında, Millî Folklor, Sayı: 12, 1991.
Graves, Robert, Yunan Mitleri, Çev: Uğur Akpur, Say Yayınları, İstan- bul 2004.
Kaya, Mahmut, İskender, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt: 22, TDV Yayınları, İstanbul 2000.
Kök Yallik Böre, Şincañ Helk Neşriyati, Ürümçi 2006.
Kuzgun, Şaban, Kuran-ı Kerimde Zül-Karneyn Meselesi, Erciyes Dergisi, s. 48, Kayseri 1982.
Kuzgun, Şaban, Hazar ve Karay Türkleri, Ankara 1985.
Memtimin, Hursenay, Rivayetler, Miras, Sayı: 4, Ürümçi 2001.
Öger, Adem, Uygur Efsanelerinde Lokman Hekim, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Cilt: VII, Sayı: 1, 2007.
Öger, Adem, Uygur Türkleri Arasında 19. Yüzyılda Yetişmiş Bir Tarihçi ve Şair: Molla Musa Sayrami, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 196, 2012.
Pala, İskender, İskender mi Zülkarneyn mi?, Journal of Turkish Studies, Vol. 14.
Rahman, Abdukerim, Yipek Yurtidiki Epsane-Rivayetler, Şincañ Helk Neşriyati, Ürümçi 1999.
Taberî, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi III, MEB Yayınları, Ankara 1991.
Ünver, İsmail, Ahmedî İskender-nâme İnceleme-Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1983.
Ürümçi Tiyanşan Rayon Helk Çöçekliri, Şincañ Yaşlar-Ösmürler Neşriyati, Ürümçi 1994.
Yıldırım, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayınevi, s. 435-436, İstanbul 2008.