Osmanlı Edebî Kültüründe Popüler Sosyal Eleştiri Türü Olarak Nefsülemr-nâme Metinleri: Dil, Tema ve Üslup Özellikleri

Osmanlı edebî kültüründe 16. yüzyıldan sonra sıradan insanların ve kamu görevlilerinin belirli davranışlarını eleştiren ve Nefsülemr-nâme olarak isimlendirilen mensur metinler görülür. Çok sayıda argo kelimeler de içeren mizahi tonlu bu türün ilk öncü metninin yazarının Lâmii Çelebi olduğu kabul edilir. Bu türe ait yazarı belli Nefsülemr metinlerinin yazarları Lâmii Çelebi, Niksarizâde Efendi ve Kurbi Mehmed Said Efendi’dir. Bu türün sonraki dönemlerde kaleme alınan örneklerinde bazen yazar ismi gösterilmemiştir. Bu metinlerin sözdizimi yapısı sıralı birleşik cümlelere dayalı oluşturulmuştur. Eleştirilen hâl ve hareketlerin önemli kısmı yeme içme, giyim kuşam, konuşma ve sohbet adabına aykırı davranışlara dairdir. İstenmeyen davranış, hâl ve hareketlere sahip kişileri yermek ve kınamak için çoğunluğu konuşma dilinde kullanılan aşağılayıcı ve küçük düşürücü kelimeler kullanılmıştır. Komik ve güldürü etkisi ironik ve çelişkili durumlar üzerine kurulmuştur. Türün kurucu metni olan Lâmii Çelebi’ye ait Nefsülemr-nâme risalesinin 3 varyantı vardır. Metinlerin bazı nüshalarında bazen yazar isminin belirtilmemesi türün toplumsal muhalefet söylemi için çok sesli anonim bir kamusal forum türü olarak görüldüğünü gösterir. Birçok kereler küçük farklılıklarla istinsah edilmesi ve muhalif toplumsal görüşlerin ve eleştirilerin de yansıtıldığı çeşitli mecmualar içinde bulunması, bu türün kamusal forum türü işlevine işaret eder.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Türkçesi, Lâmii Çelebi (1473-1532), Niksarizâde Efendi (1538-1616), Kurbi Mehmed Said Efendi (öl. 1784’ten sonra), Osmanlı argosu ve mizahı

The Nafs al-Amr-Name Texts as a Popular Genre of Social Criticism in Ottoman Literary Culture: Their Linguistic, Thematic, and Stylistic Features

The literary culture of Ottoman Turkish has a certain group of prose texts known as the Nafs al-amr-name that first appeared in the 16th century and focused on criticizing and satirizing certain behaviors of ordinary people and public officials as their main theme and tone. Lāmiʿī Çelebi is considered the author of the pioneering text of this humorous genre, which also contains many slang words as part of its diction. Apart from Lāmiʿī Çelebi, other known authors of the genre include Niksarizāde Efendi and Kurbi Mehmed Said Efendi. In some of sample texts from later periods, the authors’ names are not shown. The syntactic structure of these texts is based on compound-complex sentences. One important part of the criticized attitudes and behaviors concerns the habits of eating and drinking, dressing, speaking, and other social behaviors. In order to criticize and condemn those who display undesirable attitudes, the authors extensively employed insulting and derogatory slang words that mostly occur in everyday colloquial language. The comic effect is usually based on the ironic and contradictory situations in these texts. Currently, three variants of the Nafs al-amr-name by Lāmiʿī Çelebi are known. The fact that authors’ names are not mentioned in some copies of the later texts indicates that the genre was seen as a type of anonymous polyphonic public forum for the discourse of social opposition. The fact that texts have been copied numerous times with minor differences and are found in various bound handwritten anthologies in which dissenting social views and criticisms are also reflected indicates the function of the genre to have been as a literary public forum.

Keywords:

Ottoman Turkish, Lāmiʿī Çelebi (1473-1532), Niksarizāde Efendi (1538-1616), Kurbi Mehmed Said Efendi (d. circa 1784), Ottoman slang,

PDF

___

Aktunç, H. (1990). Türkçenin büyük argo sözlüğü. İstanbul: AFA Yayınları. google scholar
Akyazıcı Özkoçak, S. (2009). Kamusal alanın üretim sürecinde erken modern İstanbul kahvehaneleri. Osmanlı kahvehaneleri: Mekân, sosyalleşme, iktidar. (Ed. Ahmet Yaşar). İstanbul: Kitabevi, 17-36. google scholar
Alan, E. (2018). XVII. yüzyıl Anadolu kadılıkları ve rütbeleri. Tarih Dergisi 67, 59-100. google scholar
Artan, T. (1995). Fener. TDV İslâm ansiklopedisi. Cilt 12, İstanbul: TDV Yayınları, 341-342. google scholar
Ayan, G. (1994). Lâmi‘î Çelebi’nin hayatı, edebî kişiliği ve eserleri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1/1, 43-65. google scholar
Aytaç, A. (2011). Lâmi’î Çelebi Dîvânı’nın müteferrikât bölümünde bulunan hiciv manzumeleri. Turkish studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt 6/2, 75-86. google scholar
Ayverdi, Z. İ. (2005). Kubbealtı lugatı. İstanbul: Kubbealtı Vakfı. google scholar
Barthes, Roland. 2002. S/Z, Çeviri: Richard Miller, New York: Blackwell. google scholar
Bawarshi, A. S. & Reiff, M. J. (2010). Genre: An introduction to history, theory, research, and pedagogy. Indiana: Parlor Press. google scholar
Bingölçe, F. (2011). Tanıklarıyla Osmanlı argosu sözlüğü. Ankara: Altüst Yayınları. google scholar
Çalışkan, Y. (1994). Lâmi’î-zâde Abdullah Çelebi. latîfeler. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
Dankoff, R. (2008). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi okuma sözlüğü. (Katkılarla İngilizceden çeviren: S. Tezcan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
Derleme sözlüğü. (1993). (Türkiye'de halk ağzından derleme sözlüğü), 12 cilt, 2. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
Develi, H. (1998). XVIII. yüzyıl İstanbul’a dair risale-i garibe. İstanbul: Kitabevi. google scholar
Devellioğlu, F. (1959). Türk argosu. Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
Devellioğlu, F. (1997). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lügat. 14. Baskı, Ankara: Aydın Kitabevi. google scholar
Donuk, S. (2017). Hada’iku’l-haka’ik fi tekmileti’ş-Şaka’ik, Nev‘îzâde Atâyî’nin Şakâ’ik zeyli. Cilt I-II, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları. google scholar
Duran, R. (2016). Nasır Tûsî’nin nefsu’l-emr risâlesi isbâtu’l-akli’l-küllî. Dört Öge 9, 37-50. google scholar
Esir, H. A. (2001). Lâmi’î Çelebi’ye isnat edilen bir eser: Risâle-i nefsü’l-emr-i Lâmi’î. İlmî Araştırmalar 12, 111-120. google scholar
Esir, H. A. (2004). Lami’i Çelebi Münşeat’ının giriş bölümünde Lami’i Çelebi ile ilgili bilgiler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 52 (2004/2), 79-88. google scholar
Habermas, J. (1989). The structural transformation of the public sphere: An inquiry into a category of bourgeois society. (Çev. T. Burger). Cambridge, Massachusetts: The MIT Press. google scholar
Hauser, G. A. & Mc Clellan E. D. (2009). Vernacular rhetoric and social movements: performances of resistance in the rhetoric of the everyday. Active voices: composing a rhetoric of social movements. (Ed. S.
McKenzie Stevens & P. Malesh). New York: SUNY, 23-46. google scholar
Kut Alpay, G. (1976). Lâmi'î Chelebl and his works. Journal of Near Eastern Studies 35/2, 73- 93. google scholar
Lane, E. W. (1968). An Arabic-English lexicon. 8 Cilt, Beirut, Lebanon: Librairie du Liban. google scholar
Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmani - Osmanlı ünlüleri. 6 Cilt, Haz. N. Akbayar, S. A. Kahraman, İstanbul: Kültür Bakanliği & Tarih Vakfi. google scholar
Meninski, F. a M. (1680). Linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae. 3 Cilt, Viennae Austriae: Opera, typis & sumptibus Francisci a Mesgnien Meninski. google scholar
Miller, C. R. (1984). Genre as social action. Quarterly Journal ofSpeech, 70, 151-167. google scholar
Özön, M. N. (1987). Büyük Osmanlıca-Türkçe sözlük. İstanbul: İnkilâp Kitabevi. google scholar
Redhouse, S. J. W. (1988). Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce sözlük / New Redhouse Turkish-English dictionary. 10. Baski, İstanbul: Redhouse Yayinevi. google scholar
Redhouse, S. J. W. (1890). A Turkish and English lexicon. Constantinople: H. Boyajian. google scholar
Savran, N. (1989). Bursali Lâmi’î Çelebi’nin Letâifi’nin Erzurum nüshasinin halk edebiyati açisindan değerlendirilmesi. (Yayimlanmamiş yüksek lisans tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. google scholar
Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih lügatı. 2. Baski, İstanbul: Enderun Kitabevi. google scholar
Steingass, F. J. (1966). A Learner’s Arabic-English dictionary. Beirut: Librarie du Liban. google scholar
Steingass, F. J. (1970). A Comprehensive Persian-English dictionary. Beirut: Librarie du Liban. google scholar
Şemseddin Sami. (1994). Kâmûs-ı Türkî. 7. Baskı, İstanbul: Çağrı Yayınları. google scholar
Tarama Sözlüğü. (1995-1996). (XIII. yüzyildan beri Türkiye Türkçesiyle yazilmiş kitaplardan toplanan tanıklarıyla tarama sözlüğü). 8 cilt, 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu. google scholar
Tezcan, N. (1979). Bursalı Lâmi’î Çelebi. Türkoloji Dergisi 8, 305-343. google scholar
Tietze, A. (2016-2019). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. 10 Cilt, (Ed. S. Tezcan, N. Demir, E. Yılmaz). Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi TÜBA. google scholar
Turan, F. (2007). Onaltıncı yüzyıl Osmanlıcasında argo: Niksarizade ve entelektüel hayatın eleştirisi ‘Nefsü’l-emr-name’ isimli eseri. (IV. uluslararası Türk dili kurultayı, Çeşme, İzmir, 24-29 Eylül 2000). IV. uluslararası
Türk dili kurultayı bildirileri, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1825-1834. google scholar
Turan, F. (2013). Elyazması mecmualarda gündelik hayat, güncel sorunlar ve günlük dil: 18. yüzyıl Osmanlı edebiyatında mahallileşmenin kapsamı. FSM İlmi Araştırmalar: İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 2, 343-366. google scholar
Tülüce, H. A. & Tunagöz, T. (2021). Taşköprülüzâde Ahmed Efendi’nin nefsü’l-emr anlayışı. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 21/2, 2557-572. google scholar
Uzun, Y. (2022). Lâmiî Çelebi’nin Latîfeler’ini değer odaklı okumak. Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi dergisi 14/1, 97-110. google scholar
Wehr, H. (1994). A dictionary of modern written Arabic. 4th Printing, New York: Spoken Language Services. google scholar