20843

Acem Diyarından Gelen Şairler ve Osmanlı Edebî Çevrelerinin Onlara Bakışı (XV. ve XVI. Yüzyıl)

Acem diyarı, sınırları tam olarak bilinmemekle beraber, genel bir tarifle; Osmanlı’nın, kendi doğusunda bulunan, eski İran hâkimiyetindeki toplulukların yaşadığı, devrin önemli ilim ve kültür merkezlerini de barındıran bölgeler için kullandığı coğrafi bir adlandırmadır. Bu bölgelerdeki Farsça ya da doğu Türkçesi şairleri etnik aidiyetlerine bakılmaksızın Acem şairler olarak anılmıştır. Klasik Türk edebiyatının kuruluş dönemlerinde, İstanbul’dan önce kültür merkezi olmuş bölgelerden getirilen ilim ve sanat erbabı ile Osmanlı’nın kültür merkezi olması amaçlanmıştır. 15. yüzyıldan itibaren İstanbul’un gözde kültür merkezi haline gelmeye başlaması, bu bölgelerde bulunan şairlerin tahsil, siyasi sığınma, seyahat gibi sebeplerle İstanbul’a akın etmelerine neden olmuştur. Acem diyarından gelen şairler saray çevresiyle irtibat kurmaya çalışmış, şiir meclislerinde bulunmuş ve Rum (Anadolu) şairleri ile etkileşime geçmişlerdir. Tezkirelerde bazı Osmanlı şairlerinin Acem diyarından gelen şairlere gösterilen rağbetten rahatsız oldukları söylenir. Bu şairlerin yakınmaları, araştırmacıların nezdinde 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı kültür çevrelerinde ve sarayda Acem diyarından gelen şairlerin haddinden fazla iltifat gördüğüne dair genel bir kanaate yol açmıştır. Bu yazıda Acem diyarı ve Acem şairleri kavramları üzerinde durulmuş, Osmanlı edebİ çevrelerinin Acem diyarından gelen şairlere bakışı ve bu şairlerin gördüğü gerçekçi ya da gerçek dışı rağbet değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Acem, diyâr-ı Acem, Acem şairler, Rum şairleri, Klasik Türk edebiyatı

The Ajam Poets and Ottoman Literary Society’s Approach Toward Them (15th-16th Centuries)

Ajam has borders that are not completely identified, Ajam is a geographical term used by the Ottomans to describe the land and communities ruled by the Persian Dynasty that had settled East of the Ottoman Empire. The Safavid Dynasty also held the prominent scientific and cultural centers of the time. Persian and Eastern Turkish poets in this territory, regardless of their ethnic identity, are called ‘Ajam poets. In the early founding period of classical Turkish literature, the Ottoman Empire aimed to be a cultural center by bringing science and art masters from other regions had their own previous cultural centers. Starting in the 15th century when Istanbul became a popular cultural center, Ajampoets began immigrating there for various reasons such as education, travel, political asylum, and embassy work. These poets came from Ajam, tried to connect to the Sultan’s social circles, were found in poetry societies and interacted with Rum (Anatolian) poets.Biographies have mentioned some Turkish to have been discontent with the overrated interest shown toward the Ajam poets, and their complaints resulted in a general belief in Ottoman literary circles and in the Palacabout Ajam poets being overly complimented. This article focuses on Ajam and the idea of Ajam poets and also evaluates the points ofview in Ottoman literary circles toward Ajam poets and whether the interest shown to these poets was realistic or not.

Keywords:

Ajam, Land of Ajam, Ajam Poets, Rumi poets, Classical Turkish literature,

PDF

___

Açıkgöz, N. (2017). Riyâzî Muhammed Efendi Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
Akçay, G. (2020). Dîvân-ı Le’âlî (İnceleme-Metin) (2. bs.). İstanbul: Paradigma Akademi Yayınları. google scholar
Akün, Ö. F. (2014). Divan edebiyatı. İstanbul: İsam Yayınları. google scholar
Ali Cevad. (1311, H. -1317). ’Irâk-ı ’Arab. Tarih ve coğrafya lugati. https://cografya.cagdassozluk.com/ tarih-ve-cografya-lugati-1194.html adresinden erişildi. google scholar
Argunşah, M. (1988). Şükrî-i Bitlisî, Selimnâmesi ve eserin dili. Türk Dünyası Araştırmaları, (55), 51-72. google scholar
Arslan, A. (1997). Osmanlılar ’da coğrafî terim olarak “Acem” kelimesinin mânâsı ve Osmanlı-Türkistan bağlantısındaki önemi (XV-XVIII. Yüzyıllar). Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (8), 84-87. google scholar
Babinger, F. (2003). Fatih Sultan Mehmed ve zamanı. (D. Körpe, Çev.). Oğlak Yayınları. google scholar
Canım, R. (2018). Lâtîfî Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-216998/latifi-tezkiretus-suara-ve-tabsiratun-nuzama.html adresinden erişildi. google scholar
Çavuşoğlu, M. (1979). Yahyâ Bey ve Yûsuf u Zelîhâ (Tenkidli Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
Çavuşoğlu, M. (1992). Basîrî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org. tr/basiri adresinden erişildi. google scholar
Demir, R. (2016). Osmanlı şiirinde Acem imgesi. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Ortadoğu Özel Sayısı), 33-51. google scholar
Dihhuda, 'Ali Ekber. (1377). Lugatname-i Dihhuda (C. 10). Tahran: Muessese-i İntişarat u Çap-i Danişgah-i Tehrân. google scholar
Durmuş, T. I. İ.-. (2006). II. Selim dönemi sonuna kadar Osmanlı edebî hâmîlik geleneği. (Yayımlanmamış doktora tezi). Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı, Ankara. google scholar
Ertaylan, İ. H. (1948). Külliyyât-i Dîvân-i Kabulî. İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi yay. google scholar
Ertaylan, İ. H. (1949). Külliyât-ı Dîvân-ı Mevlânâ Hâmidî. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
Genç, İ. (2018). Esrar Dede Tezkire-i Şu’râ-yı Mevleviyye (İnceleme-Metin). Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
Gibb, E. J. W. (1904). A history of Ottoman poetry (C. 3). London. google scholar
Güler, K. ve Yaşar, K. (2010). Dîvân şiirinde câize. Ankara: Bizim Büro Yayınları. google scholar
İnalcık, H. (2003). Şair ve patron: Patrimonyal devlet ve sanat üzerinde sosyolojik bir inceleme.; Ankara: Doğu Batı Yayınları. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php?idno=149153&ele= %3D&wKitaplar=%C5%9Fair+ve+patron adresinden erişildi. google scholar
İnalcık, H. (2015). Has bağçede ’ayş u tarab nedîmler şâîrler mutribler. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. google scholar
İpekten, Haluk. (1996). Divan edebiyatında edebî muhitler. Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. google scholar
İpekten, Halûk, Kut, G. ve İsen, M. (2017). Sehî Beg Heşt Bihişt. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56165,hest-bihistpdf.pdf?0&_ E5&crefer=7400A93C620AEDF4DACB852C6B60EC3FDCCA8031693FF44D73914C422DA6B6D6 adresinden erişildi. google scholar
İsen, M. (1990). Latîfî Tezkiresi. Ankara: 1000 Temel Eser Dizisi. Kültür Bakanlığı Yayınları. google scholar
İsen, M. (1997). Yürü var gel Araptan ya Acemden. Ötelerden bir ses: Divan edebiyatı ve balkanlarda Türk edebiyatı üzerine makaleler içinde, Kaynak Eser (1. bs., s. 305-316). Ankara: Akçağ. google scholar
İsen, M. (2017). Künhü’l-Ahbâr’ın tezkire kısmı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap. ktb.gov.tr/TR-194288/kunhul-ahbarin-tezkire-kismi.html adresinden erişildi. google scholar
İsen, T. I. (2002). Divan şiirinde fahriye. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Bölümü, Ankara. google scholar
Kaplan, H. (2017). Divan edebiyatında intihal: Alıntı mı çalıntı mı? Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 40,39-98. google scholar
Karaismailoğlu, A. (1988). Acem. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: https:// islamansiklopedisi.org.tr/acem. https://islamansiklopedisi.org.tr/acem adresinden erişildi. google scholar
Kılıç, F. (2018). Âşık Çelebi Meşâ’irü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap. ktb.gov.tr/TR-210485/asik-celebi-mesairus-suara.html adresinden erişildi. google scholar
Koç, M. (2007). Kınalızâde Ali Çelebi Ahlâk-ı Alâ’î. İstanbul: Klasik Yayınları. google scholar
Köprülü, M. F. (1981).Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları. google scholar
Kurnaz, C. (1999). Türkiye-Orta Asya edebî ilişkileri. Ankara: Akçağ. google scholar
Mengi, M. (2014). Eski Türk edebiyatı tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. google scholar
Mengi, M. (2020). Mesîhî Dîvân. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. https://ekitap.ktb. gov.tr/Eklenti/74203,mesihi-divanipdf.pdf?0 adresinden erişildi. google scholar
Okuyucu, C. (2010). Divan edebiyatı estetiği. İstanbul: Kapı Yayınları. google scholar
Owens, G. M. M. (1971). Meşâ’ir üş-Şu’arâ or Tezkere of ’Âşık Çelebi. London. google scholar
Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 63, Sayı: 1, 2023 google scholar
Öztürk, M. (2014). Divan şairinin nimet ve iktidar ekseninde ulusları ötekileştirmesi. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (51), 63-88. google scholar
Redhouse, J. W. (1987). A Turkish and English lexicon. Beirut: Libraire du Liban. google scholar
Riyâhî, M. E. (1369). Zeban u Edeb-i Farsı derKalemrev-i Oşmârii. Tahran: İntişârâtî-i Pâjeng. google scholar
Sohrweide, H. (2021). Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğulu şairler ve âlimler (1453- 1600): Türk-Acem google scholar
kültür tarihine bir katkı. Kün Edebiyat ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 1(2), 83-113. google scholar
Solmaz, S. (2018). Ahdî ve Gülşen-i Şu’arâ’sı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap. ktb.gov.tr/TR-201251/ahdi-gulsen-i-suara.html adresinden erişildi. google scholar
Sona, İ. (2016). 16. yüzyıl tezkirelerine göre Acem diyarından Rûm’a (İstanbul’a) gelen şairler. I. Milletlerarası Türkiye-Azerbaycan Münasebetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri. google scholar
Sungurhan, A. (2017a). Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü’ş- Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-194494/kinalizade-hasan-celebi-tezkiretus-s-uara.html adresinden erişildi. google scholar
Sungurhan, A. (2017b). Beyânî Tezkiretü’ş-Şu’arâ. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. google scholar
Şemsettin Sâmi. (2011). Kâmus-ı Türkî. İstanbul: Kapı Yayınları. google scholar
Şemsettin Sâmi. (1996). Kâmûsu’l-a’lâm (C. 3). Ankara: Kaşgar Neşriyat. google scholar
Şentürk, A. A. ve Kartal, A. (2012). Eski Türk edebiyatı tarihi. İstanbul: Dergah Yayınları. google scholar
Tekin, G. (1991). Feyzî Çelebi"nin Şem ü Pervânesi. Journal of Turkish Studies, (15), 1-157. google scholar
Tezcan, E. (2004). Pargalı İbrahim Paşa çevresindeki edebî yaşam. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Bilkent Üniversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. google scholar
Tezcan, N. (2016). Sebeb-i teliflere göre mesnevi edebiyatının tarihse dönüşümü. Divan edebiyatına yeniden bakış içinde (s. 69-99). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. google scholar
Tokmak, A. N. (2017). Mecâlisü’n Nefâis Herâtî ve Hekîmşâh çevirisi mülkahatı (Herati ve Hekimşah tezkiresi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. google scholar
Tulum, M. ve Tanyeli, M. A. (1977). Nev’î Dîvân. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları. google scholar
Turgut, K. (2013). Abdurrahman Câmî, düşünce ve eserlerinin Türk edebiyatına etkisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı Fars Dili ve Edebiyatı, İstanbul. google scholar
Uludağ, E. (1997). Vak'aya dayalı bir eser olarak Lâmi’î Çelebi’nin Salaman u Absal mesnevisi (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin-Sadeleştirme). (Yayımlanmamış yüksek lisans). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. google scholar
Yaşar, K. (2007). Divan edebiyatında câize üzerine bir inceleme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Kütahya. google scholar
Yazar, S. (2011). Anadolu sahası klâsik Türk edebiyatında tercüme ve şerh geleneği. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, İstanbul. google scholar
'Amîd, Hasan. (1363). Ferheng-i ‘Amıd. Tahran: Müessese-i İntişârât-i Emîr-i Kebîr. google scholar