ERMENİLERİN ANADOLU’DAKİ VARLIKLARI VE TARİHİ GERÇEKLER

Değişen dünya dengeleri içinde Türkiye’nin durumu her an değişmekte ve önemi ise her gün daha çok artmaktadır. Küreselleşmenin getirdiği yeni kaos ortamları ve Ortadoğu’da meydana gelen olaylar, Türkiye’nin başta Ortadoğu olmak üzere, Kafkaslar, Orta Asya ve Avrupa ile olan ilişkilerini yeniden gözden geçirme gerekliliği ortaya çıkarmıştır. 18. yüzyılda ortaya çıkan Milliyetçilik akımıyla beraber kendi kendini yönetme, kendi kimliği ve kültürüyle var olma duygusu milletleri sarmaya başlamıştır. Milletler kimliklerini ortaya koyarken köklü bir tarihleri olduğunu öne çıkarmayı gereklilik olarak görmüşlerdir. Bu anlamda Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan Ermeniler, Batılı güçlerin ve Rusya’nın kışkırtmasıyla beraber, başta Anadolu olmak üzere Osmanlı Devleti sınırları içinde birçok ayaklanma girişiminde bulunmuşlardır. Ancak Ermenilerin Anadolu’da ve özellikle Doğu Anadolu’da binlerce yıldır var olduklarına dayanan tarih tezleri de içten içe işlenmeye başlamış ve günümüze kadar gelmiştir. Bu maksatla Ermeni tarihçiler de, Doğu Anadolu Bölgesi’nde kendilerine bir kök arama sevdasına katılmışlardır. Bu nedenle M.Ö. Anadolu’da yaşayan devletlerden Hayaşalılar ve Urartularla bağlar kurmaya çalışmışlar ve bunda da kısmen başarılı olmuşlardır. Dünya kamuoyunu bu konuda ikna etme başarısını göstermişlerdir. Ancak, kendilerine tarihi bir geçmiş aramak yerine bu coğrafyadaki zengin arkeolojik ve kültürel mirası bilimsel bir perspektifle inceleselerdi boş heveslere kapılmamış olurlardı. Bu yüzden Doğu Anadolu’nun Urartu, Pers, Hitit, Roma, Bizans ve Gürcü, Ermeni, Arap ve Türk kaynakları özellikle M.Ö.’ki asırlara ait kayıtlar ve tarihi belgeler, mesele hakkında çok önemli bilgiler sunmaktadırlar.

Anahtar Kelimeler:

Doğu Anadolu, Ermeniler, Urartular

PDF

___

Adontz, Nicholas, Histoire d'Arménie: Les origines, du Xe Siede au VIe (av. J.C), Paris, 1946.
Alpman, Adil, “Anadolu’da Hurriler”, III. International Congress of Hittitology, Ankara, 1998, s. 27-37.
Balkan, Kemal, “Urartuların Kökeni ve Dilleri”, Belleten 48/191-192, Ankara, 1985, s. 513-521.
Belck, Waldetnar - L. Messerschmidt, The Kelischin Stele und ihre Chaldäisch- Assyrischen Keilinschriften, Anatole Zeitschrift für Orient Forschungen-I, Leipzig, 1904.
Belli, Oktay, “Doğu Anadolu Bölgesi’nde Keşfedilen Urartu Barajlarına Toplu Bir Bakış”, Belleten 229, Ankara, 1997, s. 638-751.
--------------, “Anadolu’nun En Güzel ve Nazlı Gelini: Ağrı Dağı”, 2. Kars Kurultayı, İstanbul, 2007, s. 117-134.
--------------, “Eskiçağ Dünyası’nın En Büyük Madenci Krallığı: Urartular”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000, s. 371-378.
--------------, “Ore Deposits and Mining in Eastern Anatolia in the Urartian Period: Silver, Copper and Iron”, Urartu, A Metal Working Center in the First Millennium B.C.E. (ed. Merhav), Jerusalem, 1991, s. 44-49.
Bilgiç, Emin, The Place of Erzurum District in the History of Urartu and a Discussion on Alleged Urartu-Armenian Relationship – Erzurum Çevresinin Urartu Tarihindeki Yeri ve Urartular’ın Ermeniler ile Münasebetleri İddiasının Münakaşası, Ankara, 1993.
Borger, R. - W. Hinz, “Die Behistun-Inschrift Darius’ des Grossen,” Texte aus der Umwelt des Alten Testaments I: Rechts-und Wirtschaftsurkunde, historischchronologische Texte, Gütersloh, Germany, 1984, s. 419-50.
Burney, Charles – David Marshall Lang, The Peoples of the Hill, London, 1971.
Casabonne, Olivier, “Akamenid İmparatorluğu Büyük Kral ve Persler”, Arkeoatlas 6, İstanbul, 2007, s. 20-35.
Cavaignac, Eugene, “La Chronologie des XIVe et XIIIe Siecles d’apres Les Derniers Travaux”, Anadolu Araştırmaları II/1-2, İstanbul, 1965, s. 161-173.
Ceylan, Alpaslan, “Arnuwanda - Asmunikal Dua Metni ve Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 23, Erzurum, 1996, s. 1-12.
--------------, Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998-2008), Erzurum, 2008.
--------------, Eskiçağ Tarihi Ders Notları, Erzurum, 2005.
--------------, “M.Ö. II. Binde Devletler Arası İlişkiler”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1994.
Çilingiroğlu, Altan, Urartu Krallığı ve Sanatı, İzmir, 1997.
--------------, Urartu Tarihi, İzmir, 1994.
Diakonoff, Igor M., Hurrisch und Urartaischen, München, 1971.
Erinç, Sırrı, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul, 1953.
Erzen, Afif, Çavuştepe I, Ankara, 1978.
---------------, Doğu Anadolu ve Urartular, Ankara, 1992.
Forrer, Emil, “Die Boghazköi Texte in Umschrift 2”, Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 42, Leipzig, 1926, s. 19-26.
---------------, “Hajasa-Azzi”, Caucasia IX, Leipzig, 1931, s. 1-24.
Friedrich, Johannes, “Staatsvertrage II”, Mitteilungen der vorderasiatischägyptischen Gesellchaft 34/1, Leipzig, 1930.
Garibyan, Ararat S. – Culyetta A. Garibyan, Ktatkiy Kurs Armyanskogo Yazıka, Erivan, 1987.
Garstang, John, "Hittite Military Roads in Asia Minor”, American Journal of Archeology, Baltimore 47, Boston, 1943, s. 35-62.
Goetze, Albrecht, Kleinasien, München, 1957.
Göyünç, Nejat, “Turkish-Armenian Cultural Relations “ Armenians in the Late Ottoman Period, Ankara, 2001, s. 23-43.
Grayson, A. Kirk, Assyrian Royal Inscriptions I - II, Wiesbaden, 1972-76.
Gurney, Oliver Robert, “Anatolia 1750-1600 B.C.”, Cambridge Ancient History II/I, 1973, s. 225-228.
Günbattı, Cahit, Sümerler, Gutlar, Hattiler, Hurriler, Urartular, Ankara, 2007.
Güterbock, Hans Gustav,“The Deeds of Şuppiluliuma at Told by his son Mursilis II”, Journal of Cuneiform Studies- New Haven 10, 1956, s. 41-130.
Herodotos, Herodot Tarihi, İstanbul, 1983.
Jantzen, Ulf, Ägyptische und Orientalische Bronzen aus Dem Heraion von Samos, Samos-VIII, Bonn, 1972.
Kalafat, Yaşar, “Türk-Ermeni Kültür İlişkilerinde Mitolojik Boyut”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim 38, Ankara, 2003, s. 95-100.
Kaputikyan, Silva, Zamanın Başlangıcı, Erivan, 1998.
Karst, Josef, Die Vorgeschichtlichen Mittelmeervölker, Heidelberg, 1931.
Kaşgarlı, Mehlika Aktok, “Anadolu Ermeni Destanları ve Masallar Kritiği” III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri II, Ankara, 1986, s. 25-31.
--------------, “Ortaçağ Ermeni Tarihleri Kritiği”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri, Ankara, 1985, s. 133-139.
Kerovpyan, Keğan, Mitolojik Ermeni Tarihi, İstanbul, 2000.
Konukçu, Enver, “Tarihi Coğrafyada Bayezid”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu (ed. O. Belli), İstanbul, 2004, s. 127-134.
Koşay, Hamit Zübeyr, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 91, Ankara, 1959, s. 349-413.
Koşay, Hamit Zübeyr, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984.
König, Friedrich Wilhelm, Handbuch Der Chaldäischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner, Beiheft, Graz, 1955-57.
Ksenophon, Anabasis, İstanbul, 1984.
Lee, Ki Young, Ermeni Sorununun Doğuşu, Ankara, 1998.
Luckenbill, Daniel David, Ancient Record of Assyria and Babylonia I: Historical Records Assyria from The Earliest Times to Sargon to The End, Chicago-New York, 1926-27.
Mayer, Walter, “Taide oder Wassukanni? Name und Lage der Hauptstadt Mitannis”, Ugarit Forschungen Kevelaer 18, 1986, s. 231-236.
Melikishvili, George A., Nairi – Urartu, Tbilisi, 1954.
Melikishvili, George A., Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960.
Memiş, Ekrem, “M.Ö. 2. Binyılda Hitit-Gaşka Münasebetleri”, II. Tarih Boyunca Kongresi Bildirileri, Samsun, 1990, s. 103-110.
--------------, Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya, 1995.
Mordtmann, Andreas David, “Entzifferung und Erklärung der armenischen Keilinschriften von Van und Umgegend”, Zeitschrift der Deutsch en Morgenländischen Gesellschaft 26, 1872, s. 465-496.
Moses, Khoroneli, History of the Armenians, London, 1978.
Öğün, Baki, Van'da Urartu Sulama Tesisleri ve Şamram (Semiramis) Kanalı, Ankara, 1970.
Özey, Ramazan, Merkezi Türk Hakimiyet Teorisi, İstanbul, 2000.
Özgüç, Tahsin, Altıntepe I, Ankara, 1966.
--------------, Altıntepe II, Ankara, 1969.
Özkan, Ali Rafet, “Vahiyde Nuh’un Ayak İzleri”, I. Uluslararası Ağrı Dağı ve Nuh’un Gemisi Sempozyumu (ed. O. Belli), İstanbul, 2007, s. 229-237.
Palabıyık, Hanifi, Gazneliler, Ankara, 2002.
Parsamyan, V., Istoriya Armyanskogo Naroda, Erivan, 1972.
Payne, Margaret R. - A. Ceylan, “A New Urartian Inscription from Ağrı - Pirabat” Studi Micenei Ed Egeo- Anatolici- Fascicolo XLV/2, Roma, 2003, s. 191-201.
--------------, Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul, 2006.
Pehlivan, Mahmut, "Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi", 100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2, Van, 1991c, s. 27-50.
--------------, Daya(e)ni/Diau(e)hi, Erzurum, 1991a.
--------------, En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1984.
--------------, Hayaşa, Erzurum, 1991.
Piaskowski, J. – R.B. Wartke, “Technologische Untersuchungen an einigen Urartaischen Eisenobjekten aus Toprakkale” Forschungen und Berichte 27, 1989, s. 89-113.
Piotrovskii, Boris Borissowitsch, Urartu, Geneva, 1969.
Salvini, Mirjo, Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della Formazione del regnodi Urartu, Roma, 1967.
--------------, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul, 2006.
Saraçoğlu, Hüseyin, Doğu Anadolu Bölgesi, İstanbul, 1989.
Schuler, Einar, Die Kaškäer, Ein Beitrag Zur Ethnographie des Alten Klein Asien, Berlin, 1965.
Sevin, Veli, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, 2003.
Strabon, Geographika, Paris, 1975.
Tarhan, Mehmet Taner, “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler Kimmerler ve İskitler”, Türkler-I, Ankara, 2002, s. 597-611.
--------------, “Eski Çağ’da Kimmerler Problemi”, İ.Ü. Ed. Fak. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1972.
--------------, “Urartu Devleti’nin ‘Kuruluş’ Evresi ve Kurucu Krallardan ‘Lutipri=Lapturi’ Hakkında Yeni Görüşler”, Anadolu Araştırmaları VIII, İstanbul, 1982, s. 69-114.
--------------, “M.Ö. XIII. Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Doçentlik Tezi, İstanbul, 1978.
Toteva, Galya D., “Pers Kentleri ve Sanatı On Binlerin Düşü”, Arkeoatlas 6, İstanbul, 2007, s. 36-53.
Tseretheli, George, The Urartian Monuments in the Georgian Museum, Tbilisi, 1939.
Ünal, Ahmet, “Hurriler. Hurri Tarihi, Kültürü ve Arkeolojisiyle İlgili Yeni Buluntular ve Gelişmeler”, 1996 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, Ankara, 1997, s. 11-35.
--------------, Hititler Devrinde Anadolu-I, İstanbul, 2002.
Wiesehöfer, Josef, Antik Pers Tarihi, İstanbul, 2003.
Zimansky, Paul E., Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Chicago, 1985.