ERMENİLERİN ANADOLU'DAKİ VARLIKLARI VE TARİHİ GERÇEKLER

Değişen dünya dengeleri içinde Türkiyenin durumu her an değişmekte ve önemi ise her gün daha çok artmaktadır. Küreselleşmenin getirdiği yeni kaos ortamları ve Ortadoğuda meydana gelen olaylar, Türkiyenin başta Ortadoğu olmak üzere, Kafkaslar, Orta Asya ve Avrupa ile olan ilişkilerini yeniden gözden geçirme gerekliliği ortaya çıkarmıştır. 18. yüzyılda ortaya çıkan Milliyetçilik akımıyla beraber kendi kendini yönetme, kendi kimliği ve kültürüyle var olma duygusu milletleri sarmaya başlamıştır. Milletler kimliklerini ortaya koyarken köklü bir tarihleri olduğunu öne çıkarmayı gereklilik olarak görmüşlerdir. Bu anlamda Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayan Ermeniler, Batılı güçlerin ve Rusyanın kışkırtmasıyla beraber, başta Anadolu olmak üzere Osmanlı Devleti sınırları içinde birçok ayaklanma girişiminde bulunmuşlardır. Ancak Ermenilerin Anadoluda ve özellikle Doğu Anadoluda binlerce yıldır var olduklarına dayanan tarih tezleri de içten içe işlenmeye başlamış ve günümüze kadar gelmiştir. Bu maksatla Ermeni tarihçiler de, Doğu Anadolu Bölgesinde kendilerine bir kök arama sevdasına katılmışlardır. Bu nedenle M.Ö. Anadoluda yaşayan devletlerden Hayaşalılar ve Urartularla bağlar kurmaya çalışmışlar ve bunda da kısmen başarılı olmuşlardır. Dünya kamuoyunu bu konuda ikna etme başarısını göstermişlerdir. Ancak, kendilerine tarihi bir geçmiş aramak yerine bu coğrafyadaki zengin arkeolojik ve kültürel mirası bilimsel bir perspektifle inceleselerdi boş heveslere kapılmamış olurlardı. Bu yüzden Doğu Anadolunun Urartu, Pers, Hitit, Roma, Bizans ve Gürcü, Ermeni, Arap ve Türk kaynakları özellikle M.Ö.ki asırlara ait kayıtlar ve tarihi belgeler, mesele hakkında çok önemli bilgiler sunmaktadırlar.

THE PRESENCE OF ARMENIANS IN ANATOLIA AND HISTORICAL FACTS

The changes in the balance of World also dramatically changes the status of Turkey and its importance is increasing day by day. New chaotic environments brought by globalization and the incidents happening in Middle-East forced Turkey to reconsider her relationship particularly with Middle-East and also with Caucasia, Middle-Asia and Europe. The sense of autonomy and existence with one s own identity and culture has started spreading to nations with the Nationalism Movement of 18th Century. Nations considered that highlighting the presence of ancient history of their own was a necessity while representing their identities. So, Armenians living within the borders of Ottoman State attempted many rebellions particularly in Anatolia with the provocations of Western powers and Russia. In addition, historical theses based on the claims of the presence of Armenians in Anatolia, especially in Eastern-Anatolia, for thousands of years started to be sneakily spread and have survived until today. For this purpose, Armenian historians have also enlisted themselves in the endeavor to seek roots in the Eastern- Anatolia Region. So they have tried to associate themselves with the Hayasans and Urartian, which existed in Anatolia in B.C. era, and proven partially successful since they managed to convince the global public opinion. However, had they analyzed the rich archeological and cultural heritage of the region with a scientific perspective rather than trying to find a history for themselves, they would not have gotten carried away in such void ardors. Therefore, critical information regarding the subject can be found in the Urartian, Persian, Hittites, Rome, Byzantium and Georgian, Armenian, Arabic and Turkish sources of Eastern-Anatolia and records and historical documents from B.C. era

___

  • Adontz, Nicholas, Histoire d'Arménie: Les origines, du Xe Siede au VIe (av. J.C), Paris, 1946.
  • Alpman, Adil, “Anadolu’da Hurriler”, III. International Congress of Hittitology, Ankara, 1998, s. 27-37.
  • Balkan, Kemal, “Urartuların Kökeni ve Dilleri”, Belleten 48/191-192, Ankara, 1985, s. 513-521.
  • Belck, Waldetnar - L. Messerschmidt, The Kelischin Stele und ihre Chaldäisch- Assyrischen Keilinschriften, Anatole Zeitschrift für Orient Forschungen-I, Leipzig, 1904.
  • Belli, Oktay, “Doğu Anadolu Bölgesi’nde Keşfedilen Urartu Barajlarına Toplu Bir Bakış”, Belleten 229, Ankara, 1997, s. 638-751.
  • Belli, Oktay, “Anadolu’nun En Güzel ve Nazlı Gelini: Ağrı Dağı”, 2. Kars Kurultayı, İstanbul, 2007, s. 117-134.
  • Belli, Oktay, “Eskiçağ Dünyası’nın En Büyük Madenci Krallığı: Urartular”, Türkiye Arkeolojisi ve İstanbul Üniversitesi (ed. O. Belli), Ankara, 2000, s. 371-378. -
  • Belli, Oktay, “Ore Deposits and Mining in Eastern Anatolia in the Urartian Period: Silver, Copper and Iron”, Urartu, A Metal Working Center in the First Millennium B.C.E. (ed. Merhav), Jerusalem, 1991, s. 44-49.
  • Bilgiç, Emin, The Place of Erzurum District in the History of Urartu and a Discussion on Alleged Urartu-Armenian Relationship – Erzurum Çevresinin Urartu Tarihindeki Yeri ve Urartular’ın Ermeniler ile Münasebetleri İddiasının Münakaşası, Ankara, 1993.
  • Borger, R. - W. Hinz, “Die Behistun-Inschrift Darius’ des Grossen,” Texte aus der Umwelt des Alten Testaments I: Rechts-und Wirtschaftsurkunde, historisch- chronologische Texte, Gütersloh, Germany, 1984, s. 419-50.
  • Burney, Charles – David Marshall Lang, The Peoples of the Hill, London, 1971. Casabonne, Olivier, “Akamenid İmparatorluğu Büyük Kral ve Persler”, Arkeoatlas 6, İstanbul, 2007, s. 20-35.
  • Cavaignac, Eugene, “La Chronologie des XIVe et XIIIe Siecles d’apres Les Derniers Travaux”, Anadolu Araştırmaları II/1-2, İstanbul, 1965, s. 161-173.
  • Ceylan, Alpaslan, “Arnuwanda - Asmunikal Dua Metni ve Tarihi Açıdan Değerlendirilmesi”, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi 23, Erzurum, 1996, s. 1-12.
  • Ceylan, Alpaslan, Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars-Iğdır (1998- 2008), Erzurum, 2008.
  • Ceylan, Alpaslan-, Eskiçağ Tarihi Ders Notları, Erzurum, 2005.
  • Ceylan, Alpaslan, “M.Ö. II. Binde Devletler Arası İlişkiler”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1994.
  • Çilingiroğlu, Altan, Urartu Krallığı ve Sanatı, İzmir, 1997.
  • Çilingiroğlu, Altan, Urartu Tarihi, İzmir, 1994.
  • Diakonoff, Igor M., Hurrisch und Urartaischen, München, 1971.
  • Erinç, Sırrı, Doğu Anadolu Coğrafyası, İstanbul, 1953.
  • Erzen, Afif, Çavuştepe I, Ankara, 1978.
  • Erzen, Afif, Doğu Anadolu ve Urartular, Ankara, 1992.
  • Forrer, Emil, “Die Boghazköi Texte in Umschrift 2”, Wissenschaftliche Veröffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 42, Leipzig, 1926, s. 19-26.
  • Forrer, Emil, “Hajasa-Azzi”, Caucasia IX, Leipzig, 1931, s. 1-24.
  • Friedrich, Johannes, “Staatsvertrage II”, Mitteilungen der vorderasiatisch- ägyptischen Gesellchaft 34/1, Leipzig, 1930.
  • Garibyan, Ararat S. – Culyetta A. Garibyan, Ktatkiy Kurs Armyanskogo Yazıka, Erivan, 1987.
  • Garstang, John, "Hittite Military Roads in Asia Minor”, American Journal of Archeology, Baltimore 47, Boston, 1943, s. 35-62.
  • Goetze, Albrecht, Kleinasien, München, 1957. Göyünç, Nejat, “Turkish-Armenian Cultural Relations “ Armenians in the Late Ottoman Period, Ankara, 2001, s. 23-43.
  • Grayson, A. Kirk, Assyrian Royal Inscriptions I - II, Wiesbaden, 1972-76.
  • Gurney, Oliver Robert, “Anatolia 1750-1600 B.C.”, Cambridge Ancient History II/I, 1973, s. 225-228.
  • Günbattı, Cahit, Sümerler, Gutlar, Hattiler, Hurriler, Urartular, Ankara, 2007.
  • Güterbock, Hans Gustav,“The Deeds of Şuppiluliuma at Told by his son Mursilis II”, Journal of Cuneiform Studies- New Haven 10, 1956, s. 41-130.
  • Herodotos, Herodot Tarihi, İstanbul, 1983.
  • Jantzen, Ulf, Ägyptische und Orientalische Bronzen aus Dem Heraion von Samos, Samos-VIII, Bonn, 1972.
  • Kalafat, Yaşar, “Türk-Ermeni Kültür İlişkilerinde Mitolojik Boyut”, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim 38, Ankara, 2003, s. 95-100.
  • Kaputikyan, Silva, Zamanın Başlangıcı, Erivan, 1998.
  • Karst, Josef, Die Vorgeschichtlichen Mittelmeervölker, Heidelberg, 1931.
  • Kaşgarlı, Mehlika Aktok, “Anadolu Ermeni Destanları ve Masallar Kritiği” III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri II, Ankara, 1986, s. 25-31.
  • Kaşgarlı, Mehlika Aktok, “Ortaçağ Ermeni Tarihleri Kritiği”, Tarih Boyunca Türklerin Ermeni Toplumu ile İlişkileri, Ankara, 1985, s. 133-139.
  • Kerovpyan, Keğan, Mitolojik Ermeni Tarihi, İstanbul, 2000.
  • Konukçu, Enver, “Tarihi Coğrafyada Bayezid”, Güneşin Doğduğu Yer: Doğubayazıt Sempozyumu (ed. O. Belli), İstanbul, 2004, s. 127-134.
  • Koşay, Hamit Zübeyr, “Erzurum-Karaz Kazısı Raporu”, Belleten 91, Ankara, 1959, s. 349-413.
  • Koşay, Hamit Zübeyr, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984.
  • König, Friedrich Wilhelm, Handbuch Der Chaldäischen Inschriften, Archiv Für Orientforschung Herausgegeben Von Ernst Weidner, Beiheft, Graz, 1955- 57. Ksenophon, Anabasis, İstanbul, 1984.
  • Lee, Ki Young, Ermeni Sorununun Doğuşu, Ankara, 1998.
  • Luckenbill, Daniel David, Ancient Record of Assyria and Babylonia I: Historical Records Assyria from The Earliest Times to Sargon to The End, Chicago- New York, 1926-27.
  • Mayer, Walter, “Taide oder Wassukanni? Name und Lage der Hauptstadt Mitannis”, Ugarit Forschungen Kevelaer 18, 1986, s. 231-236.
  • Melikishvili, George A., Nairi – Urartu, Tbilisi, 1954. Melikishvili, George A., Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskova, 1960.
  • Memiş, Ekrem, “M.Ö. 2. Binyılda Hitit-Gaşka Münasebetleri”, II. Tarih Boyunca Kongresi Bildirileri, Samsun, 1990, s. 103-110.
  • Memiş, Ekrem, Eskiçağ Türkiye Tarihi, Konya, 1995.
  • Mordtmann, Andreas David, “Entzifferung und Erklärung der armenischen Keilinschriften von Van und Umgegend”, Zeitschrift der Deutsch en Morgenländischen Gesellschaft 26, 1872, s. 465-496.
  • Moses, Khoroneli, History of the Armenians, London, 1978.
  • Öğün, Baki, Van'da Urartu Sulama Tesisleri ve Şamram (Semiramis) Kanalı, Ankara, 1970.
  • Özey, Ramazan, Merkezi Türk Hakimiyet Teorisi, İstanbul, 2000.
  • Özgüç, Tahsin, Altıntepe I, Ankara, 1966.
  • Özgüç, Tahsin, Altıntepe II, Ankara, 1969.
  • Özkan, Ali Rafet, “Vahiyde Nuh’un Ayak İzleri”, I. Uluslararası Ağrı Dağı ve
  • Nuh’un Gemisi Sempozyumu (ed. O. Belli), İstanbul, 2007, s. 229-237.
  • Palabıyık, Hanifi, Gazneliler, Ankara, 2002.
  • Parsamyan, V., Istoriya Armyanskogo Naroda, Erivan, 1972.
  • Payne, Margaret R. - A. Ceylan, “A New Urartian Inscription from Ağrı - Pirabat” Studi Micenei Ed Egeo- Anatolici- Fascicolo XLV/2, Roma, 2003, s. 191- 201.
  • Payne, Margaret R, Urartu Çivi Yazılı Belgeler Kataloğu, İstanbul, 2006.
  • Pehlivan, Mahmut, "Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi", 100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2, Van, 1991c, s. 27-50.
  • Pehlivan, Mahmut, Daya(e)ni/Diau(e)hi, Erzurum, 1991a.
  • Pehlivan, Mahmut-, En Eski Çağlardan Urartu’nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum, 1984.
  • Pehlivan, Mahmut, Hayaşa, Erzurum, 1991.
  • Piaskowski, J. – R.B. Wartke, “Technologische Untersuchungen an einigen Urartaischen Eisenobjekten aus Toprakkale” Forschungen und Berichte 27, 1989, s. 89-113.
  • Piotrovskii, Boris Borissowitsch, Urartu, Geneva, 1969.
  • Salvini, Mirjo, Nairi e Ur(u)atri: Contributa alla Storia della Formazione del regnodi Urartu, Roma, 1967.
  • Salvini, Mirjo, Urartu Tarihi ve Kültürü, İstanbul, 2006.
  • Saraçoğlu, Hüseyin, Doğu Anadolu Bölgesi, İstanbul, 1989.
  • Schuler, Einar, Die Kaškäer, Ein Beitrag Zur Ethnographie des Alten Klein Asien, Berlin, 1965. Sevin, Veli, Eski Anadolu ve Trakya, İstanbul, 2003.
  • Strabon, Geographika, Paris, 1975.
  • Tarhan, Mehmet Taner, “Ön Asya Dünyasında İlk Türkler Kimmerler ve İskitler”, Türkler-I, Ankara, 2002, s. 597-611.
  • Tarhan, Mehmet Taner, “Eski Çağ’da Kimmerler Problemi”, İ.Ü. Ed. Fak. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1972.
  • Tarhan, Mehmet Taner, “Urartu Devleti’nin ‘Kuruluş’ Evresi ve Kurucu Krallardan ‘Lutipri=Lapturi’ Hakkında Yeni Görüşler”, Anadolu Araştırmaları VIII, İstanbul, 1982, s. 69-114.
  • Tarhan, Mehmet Taner, “M.Ö. XIII. Yüzyılda Uruatri ve Nairi Konfederasyonları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basılmamış Doçentlik Tezi, İstanbul, 1978.
  • Toteva, Galya D., “Pers Kentleri ve Sanatı On Binlerin Düşü”, Arkeoatlas 6, İstanbul, 2007, s. 36-53.
  • Tseretheli, George, The Urartian Monuments in the Georgian Museum, Tbilisi, 1939.
  • Ünal, Ahmet, “Hurriler. Hurri Tarihi, Kültürü ve Arkeolojisiyle İlgili Yeni Buluntular ve Gelişmeler”, 1996 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, Ankara, 1997, s. 11-35.
  • Ünal, Ahmet, Hititler Devrinde Anadolu-I, İstanbul, 2002.
  • Wiesehöfer, Josef, Antik Pers Tarihi, İstanbul, 2003.
  • Zimansky, Paul E., Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Chicago, 1985.