Ebû Ali el-Cübbâî’yi Basralı Bir Müfessir Olarak Düşünmek: Kayıp Tefsirinin Dilbilimsel Açıdan İncelenmesi

Tefsir tarihinin daha kapsamlı bir tasavvur sunması için kayıp tefsirlerin de tefsir tarihi yazımına dâhil edilmesi gerekmektedir. İslamî ilim geleneğinin müellifleri ve eserlerini zapt yönünün oldukça kuvvetli olması ve telif faaliyetinde temel hareket noktasının gelenek olarak telakki edilmesi gibi sebeplerle haberdar olduğumuz kayıp tefsirlerden biri de Mu‘tezilî Ebû Alî el-Cübbâî’nin (öl. 303/916) tefsiridir. Cübbâî’nin tefsiri hakkında bir tasavvur denemesi niteliğinde olan bu çalışma, onun başka kaynaklarda zikredilen tefsir rivayetlerini müellifin mezhebî mensubiyetine hapsetmeden dönem ve havza odaklı şekilde ele alacaktır. Basralı olan Cübbâî, bölgenin önemli dil merkezlerinden biri olduğu dönemde yaşamıştır. Dolayısıyla bu çalışmanın ilgi alanı Cübbâî’nin Basralı bir müfessir olmasının kodlarını en iyi şekilde yansıttığına inandığımız dil merkezli tefsir rivayetleridir. Buna göre anlamı ve sınırlarını dil merkezinde belirlediği tefsir rivayetleri incelenerek canlı bir ilmî mirasın içinde yetişen Cübbâî’nin bu mirası anlama faali-yetinde nasıl kullandığının ve farklı anlam haritaları sunan dilin vecihleri arasında hangi sebeplerle tercihte bulunduğunun cevapları aranacaktır. Bu amaçla önce özet şeklinde Cübbâî’den ve kayıp tefsirinden bahsedilecek daha sonra Cübbâî’nin anlamlar arasında yaptığı tercihlerin sebeplerine işaret edilerek ve klasik dönem müfessirleri ile karşılaştırılarak ele alınacaktır. Bu çalışma tefsir tarihinde Mu‘tezilî kimliği ile tanınan Cübbâî’yi bu kimliğinin yanında hicrî üçüncü yüzyıl Basra’sında yaşamış dilci bir müfessir olarak düşünmeyi ve kayıp tefsirini de mezhebî bir tefsir olmanın yanında dilbilimsel tefsir literatürünün bir parçası olarak değerlendirmeyi teklif etmektedir. Daha bütüncül ve kapsamlı bir tarih yazımına ihtiyaç duyan tefsir literatürünün önemli kayıp halkalarından birinin keyfiyetini belirlemeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, Tefsir tarihi, Dilbilimsel tefsir tarihi, Basra, Ebû Ali el-Cübbâî

Reconsidering Abū ‘Alī al-Jubbāī as a Basran Exegete: Linguistic Analysis of His Lost Tafsir

To present a more comprehensive view of the history of tafsir, the case of lost tafsirs should also be included in the historiography of tafsir. One of the lost tafsirs that we are aware, owing to the records of later scholars and their devotion to the tradition, is the tafsir of Mu‘tazili Abū ‘Alī al-Jubbāī (d. 303/916). Attempting to envisage this lost work, this study focuses on different later narrations from the tafsir of al-Jubbāī from the perspective of period and area, also by filtering accusations regarding his Mu‘tazili background. al-Jubbāī, who was from Basra, lived in a period when the region was an important centre of linguists. Therefore, the main goal of this study is al-Jubbai’s language-centred tafsir narrations, which we believe reflect the best, the codes of al-Jubbāī’s being an exegete from Basra. Ac-cordingly, by examining his linguistic tafsir narrations, the study addresses how al-Jubbāī used this environment in the activity of understanding the Qur'an and for what reasons he chooses among different semantic maps. For this purpose, al-Jubbāī’s life and his lost tafsir will be introduced briefly and then the reasoning for his linguistic preferences between meanings will be examined with comparison to classical exegetes. This study proposes to consider al-Jubbāī in the history of tafsir as a linguistic exegete and his lost tafsir as part of the linguistic tafsir literature disregarding his Mu‘tazili background and aims to determine the quality of an important lost part of tafsir literature which -I believe- already needs a more holistic and comprehensive historiography.

Keywords:

Tafsir, History of exegesis, History of linguistic exegesis, Basra, Abū ‘Alī al-Jubbāī,

PDF

___

Abdürrezzâk es-San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘. Tefsîru Abdürrezzâk. th. Mahmud Muhammed Abduh. Beyrut: Dârüʹl-kütübiʹl-‘ilmiyye, 1419.
Ahfeş el-Evsat, Ebu’l-Hasen Sa’îd b. Mes’ade el-Mucâşiî. Kitâb Me'âni’l-Kur’ân. thk. Hudâ Mahmud Karâa. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1990. İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn. Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Şam: Matbaatu’t-tevsîk 1347.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1992.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinî. el-Ḫaṣâʾiṣ. Mısır: el-hey’etü’l-mısriyyetü’l-‘amme li’l-kitâb.
Cübbâî, Ebû Ali. Tefsîru Ebî Ali el-Cübbâî. th. Hudr Muhammed Nebhe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
Çalışkan, İsmail. “Tefsir Tarihi Yazımında Yenilenmenin Gerekliliği -eleştiriler-gerekçeler-teklifler”. Tefsir eğitim ve öğretiminin problemleri [Sempozyum tebliğ ve müzakereleri]. ed. Ömer Kara. 103-114. Bursa: Kur’ân araştırmaları vakfı (KURAV), 2005.
Enbârî, Kemâleddin. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘asrıyye, 2003.
Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meâni’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ali en-Neccâr, Ahmed Yûsuf en-Necâtî. Beyrut: Dâru’l-Mısriyye li’te’lif, 1980.
Geylani, Mahfuz. “Arap Dil Ekolleri ve Önde Gelen Temsilcileri”. İHYA Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 7/1 (Ocak 2020) . 204-235.
Gürman, Ceyda. Tâbiûn dönemi tefsiri ve Medineli müfessirler. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktara Tezi, 2020.
Gwynne, Rosalind Ward. The "Tafsir" of Abu 'Ali Al-Jubba'i: First Steps Toward a Reconstruction, with Texts, Translation, Biographical Introduction and Analytical Essay. Washington: Universi-ty of Washington, Doktora tezi, 1982.
İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. Beyrut: Dâr Sâdır, 1971.
İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Alî. Ṣûretü’l-arż. Beyrut: Dâr Sâdır, 1938.
Huvvari, Hûd b. Muhakkem. Tefsîru Kitâbillâhi’l-azîz. thk. el-Hâc b. Saîd Şürayfî. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen. Fażlü’l-iʿtizâl ve Ṭabaḳātü’l Muʿtezile. Beyrut: Dâru’l-Fârâbî, 2017.
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. el-Bidâye ve’n-nihâye. Mısır: Dâru’l-Fikir, 1986.
Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İsam Yayınları, 2011.
Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasen b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud b. Şehâte. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 1423.
İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1997.
Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî. Meâni’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ali es-Sabûni. Mekke: Merkezü İhyau Turasi’l-İslami, 1409.
İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Ṭabaḳātü’l-Muʿtezile. Beyrut: Dâru'l-Muntazar, 1988.
Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-türâsi‘l-arabî, 1420.
Safedî, Ebü’s-Safâ. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
Sem‘ânî, Abdülkerîm b. Muhammed. el-Ensâb. Haydarâbâd: Meclisu Dâirati’l-Meârifi’l-Usmâniyye, 1962.
Süyûtî, Celâlüddîn. Ṭabaḳātü’l-müfessirîn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396.
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmiʿu’l-beyân ʿan teʾvîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Mu-hammed Şâkir. Lübnan: Müessesetü’r-risâle, 2000.
Tabersî, Ebû Alî Emînüddîn (Emînü’l-İslâm) el-Fazl b. el-Hasen b. el-Fazl. Mecmaʿu’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. İran: İntişârât-ı Nâsır Hüsrev, 1421.
İbn Tâvûs, Radıyyüddîn Alî b. Mûsâ b. Ca‘fer. Saʿdü’s-süʿûd li’l-nüfûs. Kum: İntişârât Delil, 1379.
Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. Lübnan: Dâru İhyai’t-türâs.
Ebû Ubeyde, Ma‘mer b. Müsennâ. Mecâzü’l-Kur’ân. thk. Fuad Sezgin. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1954.
Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Muʿcemü’l-üdebâʾ İrşâdü’l-erîb ilâ maʿrifeti’l-edîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru’l-garbı’l-islamî, 1993.
Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbühu. nşr. Abdulcelîl Abdüh Şelebî. Beyrut: Alemü’l-kütüb, 1988.
Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-arabî, 1407.